ABDULAH ŠKALJİĆ’İN ‘TURCİZMİ U SRPSKOHRVATSKOM JEZİKU’ ADLI SÖZLÜĞÜNDEKİ TÜRKİZMLERDE OSMANLI TÜRKÇESİ KONUŞMA DİLİ

Year 2024, Volume: 6 Issue: 2, 27 - 55, 31.12.2024

Prof. Dr. Yavuz Kartallıoğlu

https://doi.org/10.53711/balkanistik.1585351

Abstract

Balkan dillerinde “Türkizm” olarak adlandırılan Türkçe ögeler, genel olarak 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar Boşnakça, Sırpça ve Hırvatça başta olmak üzere diğer Balkan dillerine yöneten ve yönetilen ilişkisinin bir sonucu olarak alıntılanmıştır. Türkizmlerle ilgili araştırmalarda, Türkizmlerin Balkan dillerine Osmanlı yazı ve konuşma dili, Batı Rumeli ağızları, Türkiye Türkçesi ve az olarak da Osmanlı Dönemi’nden önceki Türk dilleri aracılığıyla geçtiği öne sürülür. Türkizmlerin içinde Osmanlı Türkçesi yazı dili, Batı Rumeli ağızları ve özellikle Türkiye Türkçesiyle açıklanamayan bazı kelimeler, Osmanlı konuşma dilindeki biçimlerle büyük oranda açıklanabilmektedir. Osmanlı Türkçesi konuşma dilindeki biçimler de 15. yüzyıldan başlayarak genellikle Batılılar tarafından yazılan Latin harfli Osmanlı Türkçesi gramer, sözlük ve konuşma kılavuzlarından tespit edilebilir. Makalede Boşnakça, Sırpça ve Hırvatçaya Osmanlı Türkçesi konuşma dili aracılığıyla geçen Türkizmleri belirleyebilmek için Abdulah Škaljić’in ‘Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku’ adlı sözlüğü baştan sona taranmış, Türkiye Türkçesinde kullanılmayan 114 kelimenin Osmanlı Türkçesinin hangi döneminde adı geçen üç dile alıntılanmış olabileceği tespit edilmeye çalışılmıştır. İnceleme sonucunda Arapça, Farsça ve bazı Batı dilleri kökenli Türkizmlerin Osmanlı Türkçesi Dönemi’nde daha çok Osmanlı Türkçesi konuşma dili verisi olarak asli biçimlerine yakın ve ara biçimleriyle de Boşnakça, Sırpça ve Hırvatçaya alıntılandığı tespit edilmiştir. Abdulah Škaljić’in köken dil olarak standart Türkiye Türkçesini gösterdiği bazı kelimeler Türkiye Türkçesinden değil, Osmanlı Türkçesi konuşma dili aracılığıyla geçmiştir: adžamija, akça, alajbeg, atmejdan, badihava-badava, bogda, dua-doa, fùčija, gulampara-kulambara-kulampara, keyf-kef, ògraš, zavzavat-zarzavat. Kelimelerin yanında Osmanlı Türkçesindeki bazı ekler de o dönemdeki biçimleriyle Boşnakça, Sırpça ve Hırvatçaya alıntılanmıştır: alàhbilur, alahunèmrile, alahvèrsun, aldumašče, anladum, òldi.

Keywords

Türkizm, Osmanlı Türkçesi konuşma dili, Rumeli ağızları, Boşnakça, Sırpça, Hırvatça, Abdulah Škaljić

OTTOMAN TURKISH COLLOQUIAL LANGUAGE in THE TURKISMS OF ABDULAH ŠKALJİĆ’S DICTIONARY ‘TURCİZMİ U SRPSKOHRVATSKOM JEZİKU’

Abstract

The Turkish elements generally referred to as "Turkisms" in the Balkan languages were borrowed primarily between the 15th and 20th centuries as a result of the relationship between rulers and the ruled, particularly in Bosnian, Serbian, and Croatian, as well as in other Balkan languages. Research on Turkisms suggests that these words were introduced into Balkan languages through Ottoman written and spoken language, Western Rumelian dialects, Turkish from Turkey, and to a lesser extent, earlier Turkic languages predating the Ottoman period. Among these Turkisms, certain words that cannot be explained through the Ottoman written language, Western Rumelian dialects, or particularly Turkish from Turkey can be largely explained through forms found in the Ottoman Turkish colloquial language. The forms of the Ottoman Turkish colloquial language from the 15th century onward can often be identified in grammar books, dictionaries, and conversation guides written in Latin script by Western authors. In this study, Abdulah Škaljić’s dictionary ‘Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku’ was thoroughly examined to identify Turkisms that entered Bosnian, Serbian, and Croatian via the Ottoman Turkish colloquial language. The study aimed to determine during which period of Ottoman Turkish the 114 words, not used in modern Turkish, might have been borrowed into the mentioned three languages. The analysis revealed that Turkisms of Arabic, Persian, and some Western European origins were mostly borrowed into Bosnian, Serbian, and Croatian as near-original or intermediate forms through Ottoman colloquial language during the Ottoman period. Some words that Abdulah Škaljić identified as having originated from standard Turkish from Turkey were actually borrowed through the colloquial language of Ottoman Turkish: adžamija, akça, alajbeg, atmejdan, badihava-badava, bogda, dua-doa, fùčija, gulampara-kulambara-kulampara, keyf-kef, ògraš, zavzavat-zarzavat. Additionally, certain suffixes from Ottoman Turkish were also borrowed into Bosnian, Serbian, and Croatian in their colloquial forms of the time: alàhbilur, alahunèmrile, alahvèrsun, aldumašče, anladum, òldi.

Keywords

Turkism, Ottoman Turkish colloquial language, Rumelian dialects, Bosnian, Serbian, Croatian, Abdulah Škaljić

References

• Adamović, M. (1969). Škaljić, Abdulah: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Svjetlost. TDAY Belleten, 17, 289-292.
• Adamovıć, M. (2009). Floransalı Filippo Argenti’nin notlarına göre (1533) 16. yüzyıl Türkçesi (A. Merhan, çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mehmet Atuf (1868). Dictionnaire Français-Turc-Italien. Imprimerie de Djeridei Havadis.
• Bianchi, X. (1846). Dictionnarie Francais-Turc. tome second. G-Z. Imprimeur du Comité des Traductions Orientales de Londres.
• Bianchi, X. (1850). Dictionnarie Turc-Francais-I, tome premier. (ا-س). Imprimeur du Comité des Traductions Orientales de Londres.
• Bonelli, L. ve Iasigian, S. (1910). İtalyanca Mükaleme ve Lugat Kitabı, Il turco parlato (lingua usuale Costantinapoli), Cenni grammaticali, dialoghi e Vocabolario italiana-turco. Tipografia della Casa Editrice Italiana di C. De Luigi.
• Bonelli, L. (1939). Lessico Turco-Italiano. Istituto per L’oriente.
• Boyd, Ch. (1842). The Turkish interpreter or a new grammar of the Turkish language. Firmin Didot Frères.
• Calfa, A. (1869). Dictionnaire de poche Français-Turc. Paris.
• Rocchi, L. (2011). Il Dizionario Turco-Ottomano di Arcangelo Carradori (1650). Edizioni Universita Di Trieste.
• Carbognano, C. C. de (1794). Primi principi della gramatica Turca. Sacrae Congregationis De Propaganda Fide.
• Catergian, S. (1855). Guide de conversation Turc-Français-Allemand, Türk ve Fransız ve Alman lisanlarından müretteb mükâlemât. Imprimerie des Méchitharistes.
• Ciadyrgy, A. (1834). Dizionario Italiano e Turco che forma il secondo volume del dizionario Turco, Arabo, Persiano ed Italiano. De Propaganda Fide.
• Ðinđić, M. (2022). Škaljić’in sözlüğünde kaydedilmeyen Türkizmler kaynağı olarak Sırp Bilimler ve Sanat Akademisi sözlüğü. Dilek Yalçın Çelik-Emine Yılmaz-Samet Kumanlı (ed.). Türklük bilimi araştırmaları Şükrü Hâluk Akalın armağanı kitabı içinde (s. 253-259). Akçağ.
• Clodius, J. Ch. (1730). Compendiosum lexicon Latino-Turcico-Germanicum. Leipzig.
• Čauševič, E. (2008). 19. yüzyılda Bosna’da konuşulan Türkçenin ağız özellikleri. Perspectives on Ottoman studies-papers from 18th symposium on the international committeé of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at The Univesity of Zagreb. Ottoman Studies, 1, 295-204.
• Čaušević, E. (2012). Bosna-Hersek Fransisken papazları tarafından yazılmış olan Türkçe gramerler ve sözlükler. (Haz. Fikret Turan, Türkan Alvan, Betül Nizam, Zeynep Kevser Şerefoğlu, Feyzi Çimen, Şerif Eskin). Uluslararası Türkçenin batılı elçileri sempozyumu bildirileri içinde (s. 69-85). 2016. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Čaušević, E. (2014). The Turkish language in Ottoman Bosnia (s. 9-44). The Isis Press.
• Davids, Arthur Lumley (1832). A Grammar of the Turkish language. R. Watts.
• Deny, J. (1921). Grammaire de la langue Turque (Dialecte Osmanlı) / Türk dili grameri (Osmanlı Lehçesi) (A. U. Elöve, çev.). (İstanbul 1941). Paris.
• Dieterici, Fr. H. (1854). Chrestomathie Ottomane précédér de tableaux grammaticaux et suivie d’un glossaire Turc-Français. George Reimer.
• Edwin, A. (1877). A simple transliteral grammar of the Turkish language. Ballantyne, Hanson and Co. Edinburgh and London.
• Eker, S. (2006). Bosna’da etno-linguistik yapı ve Türk dili ve kültürü üzerine. Millî Folklor, 72, 71-84.
• Filan, K. (2019). Osmanlı Bosnası’nda Türkçenin konumu üzerine. Zekeriya Kurşun, Ahmet Usta, Emine Tonta Ak (ed.), Dünden bugüne Bosna-Hersek ve Aliya Izzetbegoviç uluslararası sempozyum bildirileri içinde (s. 451-463). Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi-Gaziosmanpaşa Belediyesi.
• Galancızade, H. T. (1907). Türkisch deutsches Wörterbuch. Otto Holtez’s Nachfolger in Leipzig.
• Gülsevin, G. (2107). Yaşayan Türkiye Türkçesi ağızlarının tarihî dönemlerini belirleyebilmek için bir yöntem denemesi örneği XVII. yüzyıl Batı Rumeli Türkçesi ağızları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hagopian, V. H. (1907). Ottoman-Turkish conversation-grammer. London.
• Harsany, J. N. de (1672). Colloquia familiaria Turcico Latina seu status Turcicus loquens. Coloniæ Brandeburgicæ.
• Hindoğlu, A. (1838). Hazine-İ lugat ou dictionnaire Turc-Français. Vienne.
• Holderman, J.-B. (1730). Grammaire Turque ou methode courte et facile pour apprendre la langue Turque. İbrahim Müteferrika.
• Jaubert, P. A. (1833). Éléments de la grammaire Turke, 2e Édition. Imprimerie Firmin Didot.
• Kartallıoğlu, Y. (2016a). Osmanlı Türkçesinde ara biçim-I: Batı kökenli kelimeler. Dil Araştırmaları, 18, 103-124.
• Kartallıoğlu, Y. (2016b). Osmanlı Türkçesinde ara biçim-II: Batı kökenli kelimeler. Dil Araştırmaları, 19, 53-64.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde eklerin ses düzeni (16, 17 ve 18. yüzyıllar). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. (2022). Stambol’dan İstanbul’a: Osmanlı Türkçesi telaffuz kayıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kırbaç, S. (2013). Türk dilinin Boşnakça ile ilişkileri ve Abdulah Škaljić. JASSS (The Journal of Academic Social Science Studies), 6(4), 895-911.
• Letellier, V. (1838). Vocabulaire oriental Français-Italien, Arabe, Turc et Grec. Chez l’auteur.
• Lory, B. (2018). XIX. yüzyılda Osmanlı Balkanlarında Türkçe konuşmak (M. Selen, çev.). François Georgeon, Paul Dumot (ed.), Osmanlı İmparatorluğunda yaşamak kitabı içinde (s. 291-307). İletişim.
• Mallouf, N. (1863), Dictionnaire Turc-Français avec la prononciation figurée, tome premier. Maisonneuve et Co..
• Manissadjian, J. J. (1893). Lehrbuch der modernen Osmanischen sprache (Mürşid-i Lisan-ı Osmani). Stuttgart&Berlin.
• Yağmur, Ö. (2019). Antonio Mascis, vocabolario toscano e Turchesco (1677) ve Giovanni Molino, Dittionario della lingua Italiana, Turchesca (1641)'ya göre 17. yüzyılda yaşayan Türkçenin söz varlığı. Kesit Yayınları.
• Megiser, H. (1612). Institutionum linguae Turcicae libri quatuor. Leipzig.
• Meninski, F. M. (2000). Thesaurus linguarum orientalium, Turciace, Arabiace, Persiace Lexicon, c. I-III, Stanislaw Stachowski-Mehmet Ölmez (haz.). Simurg.
• Meynard, Ch. A. C. B. de (1881). Dictionnaire Turc-Français. Volume premier. De L’école des Langues Orientales Vivantes.
• Meynard, Ch. A. C. B. de (1886). Dictionnaire Turc-Français. Second volume. De L’école des Langues Orientales Vivantes.
• Ewa S.-G. (2005). Turkish lexical content in dittionario della lingua Italiana, Turchesca by Giovanni Molino (1641). Księgarnia Akademicka.
• Rocchi, L. (2014). I repertori lessicali Turco-Ottomani di Giovan Battista Montalbano (1630 ca.). Edizioni Universita Di Trieste.
• Kartallıoğlu, Y. (2015). Söz kitabı Türkçe-İtalyanca sözlük, Bernardo Da Parigi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pihan, A. P. (1847). Glossaire des mots Français tires de l’arabe, du Persan et Turc. Paris.
• Preindl, J. de (1791). Grammaire Turque d'une toute nouvelle méthode d'apprendre cette langue en peu de semaines. Berlin.
• Redhouse, J. W. (1890). A Turkish and English lexicon, shewing in English the significations of the Turkish terms. Constantinople.
• Şemseddin Sami (1885). Kamus-ı Fransevi Türkçeden Fransızcaya lugat (Dictionnaire Turc-Français). Mihran.
• Yavuzarslan, P. (2010). Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sauerwein, G. J. J. (1855). A pocket dictionary of the English and Turkish languages. London.
• Schroeder, G. (1835). Grammaire Turque a l’usage des Français et anglais contenant en outre une collection d’idiotismes, de discours familiers et un vocabulaire eb Français, Turc Et Anglais. Othon Wigand.
• Duman, M. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine göre 17. yüzyılda ses değişmeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Škaljić, A. (1966). Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku. Svjetlost.
• Skok, P. (1971-1974). Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika 1-4. JAZU.
• Stachowski, S. (1965). Zametki o metodologii etimologiceskich issledovanij tureckich zaimstvovanij v serbsko-chorvatskom jazyke. Etimologija, 56-71.
• Stachowski, S. (1997). Turcyzmy w dialektach Serbsko-Chorwackich. Prece Językoznawcze, 118, 87-102.
• Stachowski, M. (2021). Balkan Slav dillerinden Türkçe hakkında ne öğrenebiliriz?. Tatjana Paić-Vukić, Azra Abadžić Navaey, Marta Andrić, Barbara Kerovec, Vjeran Kursar (ed.). Turkologu u čast! Zbornık radova povodom 70. rođendana Ekrema Čauševıća ın honor of the Turkologıst! Essays celebrating the 70th birthday of Ekrem Čaušević kitabı içinde (s. 91-101), Filozofski fakultet u Zagrebu FF-press.
• Ahmet Vahid (1924). A condensed dictionary English-Turkish. Oxford University Press.
• Vaughan, Th. (1709). A grammar of the Turkish language. J. Humfreys.
• Viguier, P. Fr. (1790). Élémens de la langue Turque, ou tables analytiques de la langue Turque usuelle, avec leur développement. Imprimerie Du Palais De France.
• Youssouf, R. (1888), Dictionnaire Turc-Français en Caractères Latins et Turcs. Constantinople.
• Zenker, J. Th. (1866-1876). Türkisch-Arabisch-Persisches handwörterbuch (C. I-II). Verlag Von Wilhelm Engelmann.