Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri

Year 2011, Issue: 36, 113 - 216, 29.02.2012

Özer Küpeli

Abstract

Tahrir defterleri; XV-XVI. yüzyıllar için Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihi üzerine yapılacak araştırmaların başlıca kaynak kümesini teşkil etmektedir. Bu defterler, vergi yükümlüsü nüfusun yanı sıra her türlü gelir kaynağının tespiti amacıyla yapılan tahrirlerin neticesinde hazırlanmış istatistiki bilgileri içermektedir. Osmanlı klasik döneminin bir ürünü olan bu defterlerdeki verilerin doğru ve etkili bir şekilde analiziyle Osmanlı toplumunun nüfusu, demografik yapısı, içtimai durumu, zirai ve ekonomik faaliyetleri, toprak tasarruf şekilleri yanında şehirlerin fiziki yapısı, vakıflar ve kırsal hayat hakkında önemli bilgiler edinmek mümkündür'. Ayrıca tahrir işleminin belirli aralıklarla tekrarlanması sayesinde, bilhassa XVI. yüzyılda Osmanlı toplumunun temel dinamiklerinde meydana gelen değişiklikleri takip etme imkânı da bulunmaktadır.

Klasik tahrir defterleri tahrir am olarak bilinen XV-XVI. yüzyıllar için önemli bir kaynak olmasına rağmen sonraki yüzyıllarda bu defter serilerinin devam etmeyişi, müteakip yüzyıllar için Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihi araştırmalarını güçleştirmektedir. Gerçi XIX. yüzyılda klasik tahrir usulünü anımsatacak tarzda nüfusun ve ağırlıklı olarak ekonomik kaynakları n tespiti amacıyla tertip edilmiş temettuat defterleri, devrin bir diğer kaynağı nüfus istatistikleriyle birlikte söz konusu yüzyıl için nispeten önemli veriler sağlamaktaysa da, tahrir defterlerinin zenginliğine sahip değillerdir.

Bu kaynaklar sayesinde Osmanlı klasik dönemi ile modernleşme sürecininin sosyo-ekonomik meseleleri ve demografik durumu önemli ölçüde aydınlatılabilmişse de, arada kalan yüzyıllar için aynı şeyi söyleyebilmek mümkün değildir. Zira bu kaynak kümelerinin bir benzeri XVII. ve XVIII. yüzyıllar için ilk anda farkedil(e)mediğinden bu iki asırlık devir yakın dönemlere kadar ihmal edilmiş, hatta bir kısım tarihçi tarafından Osmanlı tarihinin karanlık yüzyılları olarak nitelenmiştir. Bununla birlikte avarız defterlerinin iskân ve demografi tarihi için mühim bir kaynak olduğunun anlaşılmasıyla bu durum son yıllarda değişmeye başlamıştır.

Keywords

Manyas , Tahrir , Avarız , Vergi , Temettuat

A Typical Example of the Transition from the Classical Tahrir to the Avârız Tahrir: The 1604 Avârız Register of the District of Manyas

Abstract

The tahrir registers constitute one of the principal source groups for research on the social and economic history of the Ottoman Empire during the fifteenth and sixteenth centuries. These registers contain statistical data compiled as a result of cadastral surveys (tahrirs) conducted for the purpose of determining both the taxable population and all sources of revenue. Through the accurate and effective analysis of the data recorded in these registers—products of the Ottoman classical period—it is possible to obtain valuable information on the population, demographic structure, social conditions, agricultural and economic activities, and forms of land tenure of Ottoman society, as well as on the physical structure of cities, charitable foundations (waqfs), and rural life. Furthermore, since the tahrir process was periodically repeated, it became possible—especially in the sixteenth century—to trace changes in the fundamental dynamics of Ottoman society over time.

Although the classical tahrir registers constitute a crucial source for the fifteenth and sixteenth centuries, the discontinuation of this series of registers in subsequent centuries has considerably complicated research on Ottoman social and economic history for the later periods. It is true that in the nineteenth century, temettuat registers—prepared in a manner reminiscent of the classical tahrir method for the purpose of determining the population and, more importantly, economic resources—along with contemporary population statistics, provide relatively important data for that century. Nevertheless, these sources lack the richness and comprehensiveness of the earlier tahrir registers.

While the socio-economic and demographic conditions of both the Ottoman classical period and the modernization era have been significantly illuminated thanks to these sources, the same cannot be said for the intervening centuries. Because no comparable source corpus was immediately recognized for the seventeenth and eighteenth centuries, this two-century period was long neglected and even described by some historians as the “dark centuries” of Ottoman history. However, in recent years, with the recognition of avârız registers as an important source for the study of settlement and demographic history, this situation has begun to change.

Keywords

Manyas , Tahrir , Avarız , Tax , Temettuat

References

• A) Arşiv Kaynakları
• Osmanlı Arşivi
• MAD 614 ve MAD 14737.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadime Arşivi
• TD 152 ve TD 568
• Yayınlanmış Arşiv Belgeleri
• 166 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530), Hüdâvendigâr, Biga, Karesi, Saruhân, Aydın, Menteşe, Teke ve Alâiye Livâları, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 1995.
• Koca Sinan Paşa'nın Telhisleri, Yay. Haz. Halil Sahillioğlu, İstanbul 2004.
• B) İnceleme ve Araştırmalar
• Açıkel, Ali, Changes in Settlement patterns, Population and Society in North-Central Anatolia: A Case Stııdy of the District (Kazâ) of Tokat (1574-1643), Manchester University, Ph.D. diss., Manchester 1999.
• Aktepe, Münir, "XVII. Asra Ait İstanbul Kazası Avarız Defteri", İstanbul Enstitüsü Dergisi III, (1957), s. 109-139.
• Barkan, Ömer Lütfi, "Avarız", İslam Ansiklopedisi, II, s. 13-19.
• Barkan, Ömer Lütfi, "Türkiye'de imparatorluk Devirlerinin Büyük Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus istatistik Defterleri", iktisat Fakültesi Mecmuası, II/1, (1940), s. 20-59; II/2, (1941), s. 214-247.
• Behar, Cem, "Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve istatistik, (edt. Halil İnalcık-Şevket Pamuk), Ankara 2000, s. 61-72.
• Bostan, M. Hanefi, "XVII. Yüzyıl Avarız ve Cizye Defterlerine Göre Of Kazasının Nüfusu ve Etnik Yapısı", XIV. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 9-13 Eylül 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, II/1, Ankara 2005, s. 413-429.
• Cook, M.A., Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, London 1972.
• Çakar, Enver, "17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir Sancağında iskan ve Nüfus (1643 Tarihli Avarız-hane Defterine Göre)", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XV/2, (2005), s. 385-412.
• Darling, Linda, "Avarız Tahriri: Seventeenth and Eighteenth Century Survey Registers", Turkish Studies Association Bulletin, X/1, (Mart 1986), s. 23-27.
• Darling, Linda, Revenue-Raising and Legitimacy, Tax Collection and Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1650, Leiden 1996.
• Demirci, Süleyman, "Demography and History: The Value of the Avarızhane Registers for Demographic Research, A Case Study of the Ottoman Sub-Provinces of Konya, Kayseri and Niğde, c. 1620s-1700", Turcica, 38, (2006), s. 181-211.
• Demirci, Süleyman, The Functioning of Ottoman Avariz Taxation: An Aspect of the Relationship between Centre and Periphery, A case study of the province of Karaman, 1621-1700, İstanbul 2009.
• Emecen, Feridun, "Kayacık Kazasının Avarız Defteri", Tarih Enstitüsü Dergisi, nr. 12, (1981-82), s. 159-170.
• Emecen, Feridun, "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Tahrir Defterleri", Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul 28-29 Mayıs 1990, İstanbul 1991, s. 143-156.
• Gökçe, Turan, "1695 Tarihli Mufassal Ayarlı Defterine Göre Filibe Kazasında Nüfus ve Yerleşme Düzeni", TİD, XXII/2, (Aralık 2007), s. 53-107.
• Gökçe, Turan, "Bir Tahrir Üç Defter: 1697-1698 Tarihli Avarız Defterlerine Göre Siroz (Serez) Şehri", Türk Dünyası incelemeleri Dergisi, IV/1, (Yaz 2006), s. 51-73.
• Gökçe, Turan, "Osmanlı Nüfus ve iskan Tarihi Kaynaklarından 'Mufassal-İcmâl' Avarız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazası Örnekleri", TİD, XX/1, (Temmuz 2005), s. 71-134.
• Güçer, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul 1964.
• Güran, Tevfik, "19. Yüzyıl Temettuat Defterleri", Osmanlı Devletinde Bilgi ve istatistik, (edt. Halil İnalcık-Şevket Pamuk), Ankara 2000, s. 73-94.
• Hathaway, Jane, "Rewriting Eighteenth-Century Ottoman History", Mediterranean Historical Review, XIX/1, (June 2004), s. 29-53.
• İnalcık, Halil, "15. Asır Türkiye iktisadi ve Sosyal Tarihi Kaynakları", Osmanlı imparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1993, s. 187-203.
• İnalcık, Halil, Hicri 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-ı Arvanid, Ankara 1987.
• İnbaşı, Mehmet, "1642 Tarihli Avarız Defterine Göre Erzurum Şehri", Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 4, (2001), s. 9-32.
• İnbaşı, Mehmet, "Bayburt Sancağı (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre)", Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, X/2, (2007), s. 89-117.
• İnbaşı, Mehmet, "Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre)", AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XVI/41, (2009), s. 189-214.
• İpşirli, Mehmet, "Avarız Vakfi", TDVİA, 4, s. 109.
• Kiel, Machiel, "Anatolia Transplanted? Patterns of Demographic, Religious and Ethnic Changes in the District of Tozluk (N. E. Bulgaria) 1479-1873", Anatolica, XVII, (1991), s. 1-27.
• Kiel, Machiel, "Hrazgrad-Hezargrad-Razgrad the Vicissitudes of a Turkish Town in Bulgaria (Historical, Demographical, Economic and Art Historical Notes)", Turcica, XXIXXIII, (1991), s. 495-563.
• Küçük, Levent, Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2007.
• Kütükoğlu, Mübahat, "Osmanlı Sosyal ve iktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri", Belleten, LIX/225, (1995), s. 395-412.
• Lowry, Heath W., "The Ottoman Tahrir Defterleri as a Source for Social and Economic History: Pitfalls and Limitations", Studies in Defterology, Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, İstanbul 1992, s. 3-18.
• McGowan, Bruce, "Osmanlı Avarız-Nüzül Teşekkülü 1600-1830", VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara 1981, s. 1327-1331. McGowan, Bruce,, Economic Life in Ottoman Europe - Taxation, Trade and the Struggle for Land, 1600-1800, Cambridge 1981.
• Mete, Zekai, "Muhassıl", TDVİA, 31, s. 20-21.
• Öz, Mehmet, "Bozok Sancağı'nda İskân ve Nüfus (1539-1642)", XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 12-16 Eylül 1994) Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara 1999, s. 787-794.
• Öz, Mehmet, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII - Canik Sancağı Avârız Defterleri (1642), Ankara 2008.
• Öz, Mehmet, "Population Fall in Seventeenth Century Anatolia (Some Findings for the Disticts of Canik and Bozok)", Archivum Ottomanicum, 22, (2004), s. 159-171.
• Öz, Mehmet, "Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler", Osmanlı Devletinde Bilgi ve istatistik, (edt. Halil İ nalcık-Şevket Pamuk), Ankara 2000, s. 15-32.
• Öz, Mehmet - Fatma Acun, Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VII - Karahisar-ı şarki Sancağı Mufassal Avânz Defteri (1642-43 Tarihli), Ankara 2008.
• Özel, Oktay, "17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avarız Defteri", XII. Türk Tarihi Kongresi (Ankara, 12-16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, III, Ankara 1999, s. 735-743.
• Özel, Oktay, "Avarız ve Cizye Defterleri", Osmanlı Devletinde Bilgi ve istatistik, (edt. Halil İnalcık-Şevket Pamuk), Ankara 2000, s. 33-50.
• Özel, Oktay, Changes in Settlement Patterrts, Population and Society in Rural Anatolia: A Case Study of Amasya (1576-1642), Manchester University, Ph.D. diss., Manchester 1993.
• Öztürk, Mustafa, "1616 Halep Avarız-Hane Defteri", OTAM 8, (1997), s. 249-293.
• Pamuk, Bilgehan, "XVII. Yüzyılın Ortalarında Gümüşhane (Torul) Kazası", Belleten, LXXIII/266, (Nisan 2009), s. 115-143.
• Peirce, Leslie, "Changing Perception of the Ottoman Empire: The Early Centuries", Mediterranean Historical Review, XIX/1, (June 2004), s. 6-28.
• Sahillioğlu, Halil, "Avârız", TDVİA, 4, s. 108-109.
• Sevim, Sezai, XVL Yüzyılda Karesi Sancağı (Tahrir Defterlerine Göre), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1993.
• Taeschner, Franz, "Eski Manyas ve Harabeleri", Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi, (19-24 Ekim 1959), Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1962, s. 352-354.
• Ünal, Mehmet Ali, "1056/1646 Tarihli Avârız Defterine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Harput", Belleten, LI/199, (1987), s. 119-129.
• Ünal, Mehmet Ali, "1646 (1056) Tarihli Harput Kazâsı Avârız Defteri", TİD, XII, (1997), s. 9-73.
• Varlık, Nükhet, Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman Empire, 1453-1600, University of Chicago, Ph.D. diss., Chicago 2008.