KÖKTÜRKÇE İSİ/İŞİ ~ KİSİ/KİŞİ ÜZERİNE

Yıl 2020, Sayı: 5, 19 - 26, 25.06.2020

Ceval Kaya

Öz

Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında (KT D 7; BK D 7, 20) eşilik kız ogul ibaresinde geçen ve genellikle eşilik okunmuş bir kelime var. Yazıtların ilk yayınlarından itibaren okunuşu sorun olmuş bu kelimenin fonetiği üzerinde, Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun makalesinin yayınlanmasından sonra artık uzlaşılmış gibidir. Paralelinde beglik urı ogul geçtiği için anlamında da sorun bulunmamaktadır. “Hanımlık” anlamındaki bu eşilik kelimesinin sonundaki çok tanıdık {+lXk} biçimbirimini attığımızda geriye kalan eşi üzerinde ise, bildiğim kadarıyla, bir yorum getirilmemiştir.
Bu kelimenin kökü ve değişkenleri üzerinde yeni bir tartışma açmak ve kendi görüşümü eleştirilere sunmak istiyorum.
Kelimenin kökünün eşi olduğunda tereddüt yoktur. Anlamında da sorun bulunmamaktadır. Ancak, bu eşi nedir? Değişkeni var mıdır?
Eski Türkçede “eş, hanım, zevce” anlamında bir kisi kelimesi var. Bu kelime, Uygur harfli metinlerde S/Ş ayrımı çok zaman yapılmadığı için, kişi “insan” kelimesiyle karıştırılmaktadır.
Eşi veya esi biçiminde okunan kelime ile kisi arasında sadece k- farkı vardır. Türkçede k- protezi bulunduğu için eşi, daha doğrusu isi ile kisi, benim kanaatime göre bir ve aynıdır.
Makalede Eski Türkçenin metinlerinden örnekler getirilerek isi ~ kisi aynılığını göstermeye çalıştım. İsi ~ kisi kelimesinin yabancı kökenli olup olamayacağı da kendiliğinden gündeme geldi.

Anahtar Kelimeler

Köktürkçe, eşilik, kisi, kişi

Kaynakça

• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig. I: Metin. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig. III: İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University. Clauson, G. (1997). Erken Türkçede Yabancı Unsurlar. Çev. C. Kaya. Türklük Araştırmaları Dergisi, 8, 109-118. Doerfer, G. (1965). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen. II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Drevnetyurkskiy slovar’. Red. V. M. Nadelyaev, D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. Leningrad, 1969. [= DTS] Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh. Eren. H. (1968). Türk Dilinin Étymologique Sözlüğünden Örnekler. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966. Ankara. 9-12. Halasi Kun, T. (1950). Orta Kıpçakça q-, k- ~ 0 Meselesi. Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar I. Ankara. 45-61. Karamanlıoğlu, A. F. (1966). “Silik” Sözü Üzerine. Reşid Rahmeti Arat İçin. Ankara. 320-322. Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. Kâşgarlı Mahmud. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Haz. A. B. Ercilasun-Z. Akkoyunlu. Ankara:Türk Dil Kurumu. [= DLT] Kutadgu Bilig. A: Viyana Nüshası. Ankara, 2015:Türk Dil Kurumu. Kutadgu Bilig. B: Fergana Nüshası. Ankara, 2015:Türk Dil Kurumu. Kutadgu Bilig. C: Kahire Nüshası. Ankara, 2015:Türk Dil Kurumu. Mathews, R. H. (1975). Chinese-English Dictionary. -. Nobel, J. (1958). Suvarnaprabhāsottama-Sūtra. Das Goldglanz-Sūtra. Ein Sanskrittext des Mahāyāna-Buddhismus. I-tsing's chine¬si¬sche Version und ihre tibetische Übersetzung. Erster Band: I-tsing's chinesische Version. Übersetzt, eingeleitet, erläutert und mit einem photomechanischen Nachdruck des chinesischen Textes versehen. Leiden: E. J. Brill. Röhrborn, K. (1979). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 2. Wiesbaden: Franz Steiner. Röhrborn, K. (1988). Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 4. Wiesbaden: Franz Steiner. Tekin, Ş. (2016). İştikakçının Köşesi. Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Dergâh.