Manas destanında eski̇ Türkçeye özgü gramer unsurları

Year 2022, Issue: 74, 39 - 50, 02.12.2022

Nurdin Useev

https://doi.org/10.32925/tday.2022.84

Abstract

M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçekleşen tarihî olayların temelinde ortaya çıkan Manas Destanı, Eski Türk devrinden izler taşımaktadır. Bunlardan biri dil unsurlarıdır. Destan üzerinde yaptığımız çalışma sonucunda Manas Destanı’nda Köktürk harfli yazıtlarda durum zarfı yapımında da kullanılan vasıta hâli /+Xn/ eki; Eski Türkçeye mahsus olan /-gXlX/ zarf-fiil eki ve gereklilik ifade eden /-gUlUk/ eki gibi morfolojik özelliklerin bulunduğunu tespit edebildik. Colborstoyun ve kamandayın gibi kelimelerde geçen /+Xn/ eki Köktürk harfli yazıtlardaki /+In/ eki gibi durum zarfı yapmaktadır. İki metinde bulunan /+In/ eki Eski Türkçede olduğu gibi vasıta hâli anlamını taşımaktadır. /-gXlX/ eki Köktürkçede asıl eylemin amacını ve başlangıç noktasını bildirmek için kullanılan /-gAlI/ ekine benzerlik gösterirken, /-gUlUk/ eki Eski Uygurcadaki gibi gereklilik ifade etmektedir.

Keywords

Manas Destanı, Eski Türkçe, ek, gramer özellikleri, vasıta hâli

References

• Alyılmaz, C. (1994). Orhon yazıtlarının söz dizimi. Atatürk Üniversitesi.
• Çağatay, S. Ş. (1943). Uygurca ve Eski Osmanlıcada instrumental –n. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, I(3), 93-107.
• Demir, N. (2003). Türkçede gereklilik kipleri ve işlevdeşleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı– Belleten 51(1), 11-21.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dili Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dili Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. Türk Dili Kurumu.
• İpek, B. (2008). Türk dilinde vasıta hâli. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 63-97.
• Kaya, Ö. (2003). Doğu Türk yazı dili ve edebiyatı araştırmaları I: Ķul ‘Ubeydî (XVI. yüzyıl) ve Ķul Şerîf (XVII. yüzyıl). KTMÜ.
• Kenensariev, T. vd. (2021). Manastı düynögö daŋazalagandar. Birinçi çıgarılış: V. V. Radlov, Ç.Ç. Valihanov. C. Aytmatov ve Manas Akademisi.
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov (VIII-IX vv.). Nauka.
• Kudaybergenov, S. vd. (1980). Kırgız adabiy tilinin grammatikası I. Fonetika cana morfologiya. İlim.
• Mamay, C. (2012). Manas, tom 1: Manas. Semetey. Seytek. Şinjan El Basması.
• Musayev, S. vd. (Yay. haz.). (1995). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu. S. Orozbakovdun variantı b-ça (C III). Kırgız Bilimler Akademisi.
• Rakımbek Uulu, M. (2016). Manas destanının Cüsüp Mamay varyantındaki -GAlI ve –GAnI eklerinin kullanımı. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(5), 21-28.
• Sabır Uulu, A. ve Kulbarakova, Z. (Yay. haz.). (2018). Klassikalık izildöölör cana tekstter: Çokan Valihanov, İsa Cumabekov, Dunkana Koçukeev. Turar.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Sanat Kitabevi.
• Useev, N. (2016a). Manas destanında bark kelimesi ve eski Türk mezar geleneği. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 42, 173-191.
• Useev, N. (2016b). Manas destanında türkü til kavramı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 41, 203-223.