Etymology Essay on a Hapax Example of Şekirtük Expression in Dīwān Lughāt al-Turk

Year 2024, Issue: 78, 71 - 88, 25.12.2024

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.32925/tday.2024.120

Abstract

Dīwān Lughāt al-Turk (DLT), written by Kashgarlı Mahmud in the 11th century, is an important masterpiece reflecting the richness of the Turkish language and the cultural heritage of the medieval Turkish world. This comprehensive work examines in detail the vocabulary of the Turkish of the period, the grammatical rules and the differences between dialects. Kashgarli meticulously analysed the grammatical structures of the language and explained these rules systematically for the first time. In the work, rich information on word definitions, meanings, usage and origins is given, and mythological and historical elements are also dealt with in a comprehensive manner. In this study, the word şekirtük, which is a ‘hapax legomenon’ in DLT and appears for the first time with the meaning of ‘pistachio’, is discussed in detail. The etymological analysis of the word is supported by the analysis of its usage in historical and contemporary dialects. There are various opinions about the etymology of the word. The first opinion we will give about the etymology of the word çekirdek argues that the word derives from the word çigir (~şiGir), while the second opinion is based on the idea that the word derives from the word çigit of Turkish origin. The third opinion is that the word derives from the Iranian word çigit. In this study, evaluations on these three different views will be presented and our view of the origin of the word and our etymological analysis proposal will be emphasised.

Keywords

Şekirtük, çigir, çigit, Dīwān Lughāt al-Turk, vocabulary, etymology

Dîvânu Lugâti’t Türk’te Bir Hapaks Örneği Şekirtük İfadesi Üzerine Etimoloji Denemesi

Abstract

Kâşgarlı Mahmud’un 11. yüzyılda kaleme aldığı Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT), Türk dilinin zenginliğini ve Ortaçağ Türk dünyasının kültürel mirasını yansıtan önemli bir başyapıttır. Bu kapsamlı eser, dönemin Türkçesinin kelime hazinesini, dilbilgisi kurallarını ve lehçeler arasındaki farkları detaylı bir şekilde incelemektedir. Kâşgarlı, dilin gramer yapılarını titizlikle analiz etmiş ve bu kuralları ilk kez sistematik bir biçimde açıklamıştır. Eserde, kelime tanımları, anlamları, kullanımları ve kökenlerine dair zengin bilgiler verilmiş; ayrıca mitolojik ve tarihî unsurlar da kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Türk boylarının dil ve kültür özellikleri, dönemin sosyal ve kültürel bağlamı içinde incelenmiş ve bu analiz, eserin evrensel değerini artırmıştır. Bu çalışmada, DLT’de ‘hapaks’ olan şekirtük ‘antep fıstığı’ kelimesi etraflıca ele alınmıştır. Kelimenin etimolojik çözümlemesi, tarihî ve çağdaş lehçelerdeki kullanımlarına dair incelemelerle desteklenmiştir. Kelimenin etimolojisi hakkında çeşitli görüşler bulunmaktadır. İlk görüş kelimenin çigir (~şiGir) ikincisi Türkçe kökenli çigit sözcüğünden türediği görüşünü savunur. Üçüncü görüş ise kelimenin İranî kökenli çigit sözcüğünden türediğini ileri sürer. Çalışmada bu üç farklı görüş değerlendirildikten sonra kelimenin kökeni hakkındakiönerimiz verilecektir. Sonuçta ilgili tüm değerlendirme ve tahliller bir araya getirilerek kelime hakkında bir etimoloji denemesi yapılacaktır.

Keywords

Şekirtük, çigir, çigit, Dîvânü Lügati’t Türk, söz varlığı, etimoloji

References

• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit.
• Atalay, B. (1985-1986). Dîvânü Lügati’t Türk tercümesi I-III. Türk Dil Kurumu.
• Ay, M. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki bapların söz yapımı bakımından incelenmesi (Tez No. 748228) [Yüksek lisans tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Bayat, F. (2008). Orta Türkçe sözlük: 11.-17. yüzyıllar. Yalın Yayıncılık.
• Blažek, V. ve Schwarz, M. (2016). The early Indo-Europeans in Central Asia and China cultural relations as reflected in language. Innsbruck.
• Bussmann, H. (2006). Routledge dictionary of language and linguistic (G. Trauth ve K. Kazzazı, Çev. ve Ed.). Routledge.
• Caferoğlu, A. (1931). Abu Hayyan kitâb al-idrâk li-lisân al-etrâk. Evkaf Matbaası.
• Choi, H. W. (1992). Newly identified Chinese loan-words in Dīvānü Lugat-it-Türk. Central Asiatic Journal (C 36), 3(4), 188-198.
• Clauson, S. G. (1966). Eski Türkçe üzerine üç not (A. Levendoğlu, Çev.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 14, 19-37.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford at the Clarendon Press.
• Clauson, S. G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler (U. Özalan, Akt.). Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 185-196.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı: Ötüken Türkçe sözlük (C 1). Ötüken Neşriyat.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982-1985). Maḥmūd al Kāšγarī: Compedium of Turkic dialects (Dīwān luγāt at-Turk) (Part I-III). Harvard University.
• Demir, N., Aslan Demir, S., Yılmaz, E. ve Erdem, M. (2017). Türkçe biçim bilgisi. Anadolu Üniversitesi Yayınevi.
• Doerfer, G. (1967). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen, unter besonderer Berücksichtigung älterer neuperisischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit, III. Franz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1993). Chaladschica extragottingensia. Central Asiatic Journal (C 37), 1(2), 33-81.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1954). Etimoloji araştırmaları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 2, 31-32.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro.
• Gökdağ, B. A. (2007). Kençekler ve kençekçe. Dil Araştırmaları, 1(1), 97-108.
• Gülensoy, T. (1984) Dîvânu Lugâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’deki Moğolca kelimeler üzerine. Türk kültürü araştırmaları Necati Akder armağanı içinde (s. 90-103). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Güner G. (2009). Divânü Lugâti’t-Türk’te kençekler ve bazı Kençekçe kelimeler üzerine düşünceler. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 48, 75-90.
• Iskakov, A. (2011). Kazak ëdebi tiliniŋ sözdigi (C 15). Almatı.
• Kaçalin, M. S. ve Ölmez, M. (Haz.). (2019). Mahmûd el-Kâşgarî: Dîvânü Lugâti’t-Turk. Kabalcı Yayınevi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil bilgisi) (3. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Nişanyan Sözlük. (t.y.a.). Çekirdek. Nişanyan sözlük içinde. 30 Ekim 2023 tarihinde https://www.nisanyansozluk.com/kelime/%C3%A7ekirdek adresinden edinilmiştir.
• Nişanyan Sözlük. (t.y.b.). Çak-. Nişanyan sözlük içinde. 30 Ekim 2023 tarihinde https://www.nisanyansozluk.com/kelime/%C3%A7ak- adresinden edinilmiştir.
• Nişanyan, S. (2009). Sözlerin soyağacı çağdaş Türkçenin kökenbilim sözlüğü. Everest.
• Ögel, B. (1978-2000). Türk kültür tarihine giriş (9 cilt takım). Kültür Bakanlığı.
• Ölmez, M. (2009). Türkiye’deki ağız çalışmaları ve dizin bölümleri. Türk Dilleri Araştırmaları, 19, 223-304.
• Pavet de Courteille, A. (1870). El-lügatü’l Nevāiyye ve’l-istişhādātü’l-Çagatāiyye, dictionnaire Turc oriental. Paris. MDCCCLXX.
• Radloff, W. (1893-1899). Versuch eines Wörterbuchs der Türk Dialecte (opıt slovarya Tyurkskih nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. Sanktpeterburg.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuches der Türksprachen. 2. Wortregister. Zusammengestellt von István Kecskméti. Helsinki.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügati’t Türk’te geçen her kelime Türkçe kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t Türk’ünde yabancı dillerden kelimeler. Dil Araştırmaları, 5(5), 9-38.
• Stachowski, M. (2019). Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türkischen Sprache. Ksiegarnia Akademicka.
• Starostin, S. A., Dybo A. V. ve Mudrak, O. A. (2003). An etymological dictionary of Altaic languages. Brill.
• Şeyh Süleymân Efendi Buhârî. (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. Mihrân.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu.
• Tezcan, S. (1997). Additional Iranian loan-words in early Turkic languages. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 157-164.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı (C 1: A-E). Simurg.
• Türk Dil Kurumu. (t.y.). Çekirdek. Güncel Türkçe sözlük içinde. 30 Ekim 2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Yudahin, K. K. (1994). Kırgız sözlüğü (A. Taymas, Çev.). Türk Dil Kurumu.