Kitâbü’l-Gunya Üzerine Yeni Bir Değerlendirme

Year 2025, Issue: 79, 1 - 20, 20.06.2025

Cihan Doğan

https://doi.org/10.32925/tday.2025.126

Abstract

Bir fıkıh kitabı olan Kitâbü’l-Gunya, Eski Anadolu Türkçesinin önemli eserlerinden biridir. Eserin ilmî neşri Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi 4006 numarada kayıtlı tek nüshasından hareketle Muzaffer Akkuş tarafından 1995 yılında yapılmıştır. Akkuş incelemesinde eserin dil özelliklerinde birtakım arkaik unsurlar tespit etmiş ve eseri Anadolu Türkçesinin kuruluş devrinde Eski Türk yazı dili ile Oğuz-Kıpçak özelliklerinin bir arada görüldüğü karışık lehçe özellikli metinlerden saymıştır. Ancak Tezcan (1995), eser üzerinde yaptığı ayrıntılı dil incelemesinden elde ettiği bulgular neticesinde eserin Harezm Türkçesi ile yazılmış bir kaynaktan Eski Anadolu Türkçesine aktarıldığını belirtmiştir. Bu çalışmanın amacı ise Semih Tezcan tarafından öne sürülen varsayımı hem somut kanıtlarıyla temellendirmek hem de Tezcan’ın kullandığı dil ölçütlerini farklı bakış açısıyla değerlendirerek ve yeni kanıtlar ekleyerek daha ileri bir öngörüye ulaşmaktır. Önce eserin Harezm Türkçesi ile yazılı bir nüshasına ait gün yüzüne çıkarılan iki sayfasının çeviri yazısı ile Eski Anadolu Türkçesine aktarılmış nüshasına denk gelen kısım karşılaştırmalı verilmiştir. Bu karşılaştırmada metin üzerinde dikkat çeken özelliklerden bahsedilmiştir. Daha sonra Tezcan’ın eseri Harezm Türkçesiyle ilişkilendirdiği dil verileri yeniden değerlendirilmiş ve bu verilere yeni kanıtlar da eklenerek eserin doğrudan Harezm Türkçesinden aktarılmadığı ve eserin başka bir tarihî Türk yazı dili ile yazılmış nüshasının olması gerektiği öne sürülmüştür.

Keywords

Harezm Türkçesi , Memlûk Türkçesi , Kitâbü’l-Gunya

A New Evaluation on Kitâbü’l-Gunya

Abstract

Kitâbü’l-Gunya, a fiqh book, is one of the important works of Old Anatolian Turkish. The scholarly publication of the work was made by Muzaffer Akkuş in 1995 based on the only copy of the work registered in Bursa Old Manuscript and Printed Works Library number 4006. In his analysis, Akkuş identified some archaic elements in the linguistic features of the work and considered Kitâbü’l-Gunya as one of the mixed dialect texts in which the Old Turkish written language and Oghuz-Kypchak features were seen together during the foundation period of Anatolian Turkish. However, in his study on Kitâbü’l-Gunya in 1995, Semih Tezcan stated that the work was transferred into Old Anatolian Turkish from a source written in Khwarezm Turkish, as a result of the findings obtained from his detailed linguistic study of the work. The aim of this study is both to justify the assumption put forward by Semih Tezcan with concrete evidence, and to reach a more advanced prediction. First of all, the transcription of two unearthed pages of a copy of Kitâbü’l-Gunya written in Khwarezm Turkish and the part corresponding to the copy transferred to Old Anatolian Turkish, are compared. Then, the linguistic data that Tezcan associated, the work with Khwarezm Turkish were re-evaluated, and new evidence is added to these data. It is argued that the work was not directly transferred from Khwarezm Turkish, and that there must have been a copy written in another historical Turkish written language in between.

Keywords

Khwarezm Turkish , Mamluk Turkish , Kitâbü’l-Gunya

References

• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya inceleme-metin-indeks-tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu.
• Arat, R. R. (1960). Anadolu yazı dilinin inkışafına dair. V. Tarih Kongresi içinde (s. 225-232). Türk Tarih Kurumu.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi.
• Bed’ü’l-Amâlî (t.y.). Demirbaş No. 29204. Bursa İl Halk Kitaplığı, Bursa, Türkiye.
• Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izeti’l-Halâik (1303). Demirbaş No. 99. Bursa Orhan Kütüphanesi, Bursa, Türkiye
• Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izeti’l-Halâik (1475). Demirbaş No. 354. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, İbrahim Efendi Bölümü, İstanbul, Türkiye.
• Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izeti’l-Halâik (t.y.). Demirbaş No. 35879. Ankara İlahiyat Fakültesi, Ankara, Türkiye.
• Behcetü’l-Hadâik fî Mev’izeti’l-Halâik (1429). Demirbaş No. Hs. or. quart 1076. Berlin Staatsbibliothek, Berlin, Almanya.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, M. (1967). Behcetü’l-Ḥadāʼiḳ’in dili üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 15, 165-175.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-Hadâyık fî Mev’izeti’l-Halâik. Türk Dil Kurumu.
• Clauson, S. G. (1972). An etymologycal dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Doğan, C. (2022a). Kudûrî'nin el-Muhtasar adlı eserinin en eski Türkçe tercümesi. Dil Araştırmaları, 30, 139-156.
• Doğan, C. (2022b). XIV-XV. yüzyıl tarihî Türk yazı dillerinde lehçe karışmaları. Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J. (1983). Memlûk-Kıpçak edebiyatı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 30-31(1982-1983), 85-99.
• El-Muhtasar Tercümesi (t.y.). Demirbaş No. Or 16038. British Library, Londra, İngiltere.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş – metin – çeviri – notlar – dizin). Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (1968). Eski bir Kudurî çevirisi. Türk dili üzerine araştırmalar (C 1) içinde (s. 355-359). Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (1995). Selçuklular çağı Türkçesinin genel yapısı. Türk dili üzerine araştırmalar (C 1) içinde (s. 274-286). Türk Dil Kurumu.
• Kur’an Tercümesi: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi 3966 (t.y.). Demirbaş No. 3966. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Bölümü, İstanbul, Türkiye.
• Kut, G. (1977). Bursa ve Manisa il halk kütüphanelerindeki bazı Türkçe yazmalar üzerine. Journal of Turkish Studies, 1, 121-147.
• Mansuroğlu, M. (1956). Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesine yaklaşan manzumesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 4, 125-144.
• Somuncu, M. (2018). Behçetü’l-Hadâyık: Karşılaştırmalı Oğuzca metin, gramer, sözlük (Tez No. 505359) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Tekin, Ş. (1974). 1343 tarihli bir Eski Anadolu Türkçesi metni ve Türk dili tarihinde ‘olġa-bolġa’ sorunu. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 21-22(1973-1974), 59-157.
• Tekin, Ş. (1980). The Turkish translation of bedvü’l-amâlî in quatrains. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi, 4, 157-206.
• Tezcan, S. (1995). Kitābu’l-ġunya: Harezm Türkçesinden Anadolu Türkçesine aktarılmış bir ilmihal kitabı. Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 171-210.
• Tezcan, S. (1997). Kitābu’l-ġunya’nın yazarı. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 13-18.
• Türk Dil Kurumu. (1963-1977). Tarama sözlüğü.
• Uyansoy Hillhouse, A. (2006). Karışık dilli Kur’an çevirisi (1a-37a) (Tez No. 214950) [Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Uygun, A. (2007). Karışık dilli bir Kur’an çevirisi (Yazmanın 144b-183a yaprakları üzerinde dil incelemesi) (Tez No. 215612) [Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.