The Examination of Turkish Dictionaries Written by Foreign Authors (13. Century- 20. Century)

Year 2024, Volume: 3 Issue: 1, 17 - 34, 15.03.2024

Akif Şimşek

Abstract

A dictionary is a work that presents and defines the words of a language in alphabetical order. The history of Turkish lexicography dates back to the 11th century. The work titled Divan-ü Lügat-it Türk, written by Kaşgarlı Mahmut in the year 1072 is considered the first dictionary and grammar book of the Turkish language. Since then, many scholars such as Ali Şir Nevai, Sümbülzade Vehbi, Ahmet Vefik Paşa, Muallim Naci, Mütercim Asım Efendi, Şemsettin Sami, E. Kemal Eyüboğlu, Ömer Asım Aksoy, Hüseyin Kazım Kadri have written Turkish dictionaries. Foreign authors have also contributed to the history of Turkish lexicography. The purpose of this article is to briefly discuss some dictionaries written by foreigners or by foreigners who lived in the geographical area of Turkey and learned Turkish during a certain period. For this purpose, a document analysis method was chosen, and the databases of Google Scholar and the National Thesis Center were searched. The research provides information about Turkish dictionaries written by foreign scholars in various fields from Italy to Russia, from Germany to France, from Iraq to Poland, from Hungary to Georgia, and introduces these works chronologically. In the end, 42 works were identified that were written by foreigners from the past to the present, either as Turkish dictionaries or containing Turkish dictionaries. Some of these works function as independent dictionaries, while others include grammar rules and the speech structure of the period. It was determined that some of the Turkish dictionaries written by foreigners were intended for economic, commercial, and military purposes, while others were written for missionary work, education, and teaching Turkish speech structure.

Keywords

Turkish Dictionary, Foreigners, Lexicographgy

Yabancı Yazarlar Tarafından Yazılmış Türkçe Sözlüklerin İncelenmesi

Abstract

Sözlük, bir dilin sözcüklerini abece sıralaması ile vererek onları açıklayan ve tanımlayan yapıttır. Türk sözlükçülüğünün evveliyatı 11. yüzyıla dayanmaktadır. Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072 yılında kaleme alınan Divan-ü Lügat-it Türk adlı eser Türk dilinin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı olarak kabul edilmektedir. O günden bu yana Ali Şir Nevai, Sümbülzade Vehbi, Ahmet Vefik Paşa, Muallim Naci, Mütercim Asım Efendi, Şemsettin Sami, E.Kemal Eyüboğlu, Ömer Asım Aksoy, Hüseyin Kazım Kadri gibi birçok ilim insanı Türkçe sözlükler kaleme almıştır. Aynı zamanda Türk sözlükçülük tarihine yabancı yazarlar da katkı sağlamışlardır. Bu makalenin amacı da yabancılar tarafından yazılan veya Türkiye coğrafyasında bir dönem yaşayıp Türkçe öğrenen yabancılar tarafından kaleme alınan sözlüklerin bir kısmına değinmektir. Bu amaç doğrultusunda doküman incelemesi yöntemi seçilmiş ve Google Akademik’in ve Ulusal Tez Merkezi’nin veri tabanları taranmıştır.

Araştırmada İtalya’dan İran’a; Arabistan’dan Rusya’ya; Almanya’dan Fransa’ya; Irak’tan Polonya’ya; Macaristan’dan Gürcistan’a kadar birçok sahada yabancı ilim insanları tarafından yazılan Türkçe sözlükler hakkında bilgiler verilmiş ve bu eserler kronolojik olarak tanıtılmıştır. Nihayetinde geçmişten günümüze yabancılar tarafından yazılan Türkçe sözlük veya bünyesinde Türkçe sözlük bulunan 39 eser tespit edilmiştir. Bu eserlerin bir kısmı müstakil sözlük özelliği taşırken bir kısmı da bünyesinde dil bilgisi kurallarını ve dönemin konuşma yapısını içermektedir. Yabancılar tarafından kaleme alınan Türkçe sözlüklerin bazıları ekonomik, ticari, askeri amaçlarla; bir kısmı da misyonerlik, öğretim, diplomasiyi geliştirme amacıyla yazıldığı tespit edilmiştir

Keywords

Türkçe Sözlükler, Yabancılar, Sözlükçülük.

References

• Ağıldere, S. T. XVIII. Yüzyıl Avrupa’sında yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin önemi: Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul Fransız dil oğlanları okulu (1669-1873). Akalın, Ş. H. (2010). Sözcük bilimi ve sözlükçülük. Türk Dili, 698, 162-169.
• Akün, Ömer Faruk (1992). “Bianchi, Thomas-Xavier”, Türkiye diyanet vakfı islam ansiklopedisi (Dia), C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 117-120.
• Altun, H. (2015). İlk Farsça-Türkçe sözlüklerden Sıhahu’l Acem: karşılaştırmalı inceleme ve kelime dizini [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Bekar, B. (2017). A Turkısh, German And French transcrıptıon texts wrıtten ın 1828.
• Bekar, B. (2018). 1789 Yılında askerî personel için yazılmış Almanca-Türkçe transkripsiyon metni. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 19-34.
• Bekar, B. (2018). Pj Pıgure’ün Grammatik Der Türkischosmanischen Umgangssprache adlı eserindeki türk atasözler. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (86), 133-152.
• Bekar, B. (2022). Reinhold Gräter’in askerler için hazırlamış olduğu iki dilli Türkçe öğretim kitabı. Rumelide Dil Ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (30), 243-285.
• Bekar, B., & Güngör, O. C. (2020). Camilla Ruziçka Ostoiç’in “Türkisch-Deutsches Wörterbuch Mit Transcription Des Türkischen” adlı sözlüğü ve batı rumeli ağızlarının sözlükteki izleri. Tyb Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi. 29(29), 93 - 128.
• Biçer, N. (2012). Hunlardan Günümüze Yabancılara Türkçe Öğretimi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4), 107-133.
• Cikia, S. ve Üstünyer, İ. (2021). 18. Yüzyılda Gürcistan’da derlenen Gürcüce-Türkçe okuma kitabı. Karadeniz Arastirmalari, (72), 1117-1131.
• Coşkun, O. (2014). Grammaıre Turque À L’usage Des Françaıs Et Anglaıs kitabında hedef dillere aktarılan deyim ve kalıpların çeviride eşdeğerlilik (équıvalence) yöntemine göre tahlili. Hacettepe Üniversitesi Yabancı Dil Olarak Türkçe Araştırmaları Dergisi, (1), 19-40.
• Çetin, İ. ve Eskimen, A. D. (2012). Avrupa’da Türkoloji öğrenimi gören öğrencilerin Türk dili, edebiyatı ve kültürüne ilişkin görüşleri: Fransa Inalco örneği. Electronic Turkish Studies, 7(1), 19-35.
• Çolakbostancı, G. ve Koçkeskin, N. (2013). Arapçadan alıntı müennes kelimelerin Türkiye Türkçesindeki tutunamamışlığı. Dil Araştırmaları, 13(13), 93-108.
• Dilâçar, A. (1970). 1612’de Avrupa’da yayımlanan ilk Türkçe gramerinin özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 18, 197-210.
• Duman, M. (1997). “Oğlan” kelimesi ve “gençlik” kavramı üzerine. Türkiyat Mecmuası, 20, 113-130.
• Duran, A. (2017). Bilim adamı Ármin Vámbéry. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(1), 112-123.
• Erbay, F. (2009). W. Radloff’un sözlügünde yer alan Çagatay Türkçesine ait kelimeler üzerine notlar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (25), 109-117.
• Gülensoy, T. (2010). Türkiye’de Etimolojik sözlük ve sözcük etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 55(2007/2), 35-66.
• Gümüşkılıç, M. (2014). XVIII. yüzyılda Latin harfleriyle yazılmış Fransızca-Türkçe bir sözlük. Milli Folklor, 54, 25-29.
• Halat, S., & Sıemıenıec-Gołaś (2020). Tarihsel süreçte Lehçe-Türkçe sözlük çalışmaları. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 8(2), 235-243.
• İşgören, T. (2011). Türkçenin etimoloji sözlükleri üzerine bir inceleme [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Pamukkale Üniversitesi.
• Karagöl, E. (2011). Sir James William Redhouse ve İngilizlere Türkçe öğretimi [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Abant İzzet Baysal Üniversitesi.
• Karagöz, E. (2010). Redhouse, James W.(2009), Müntahabât-I Lügât-I Osmâniye (Haz. Prof. Dr. Recep Toparlı–Uzm. Betül Eyövge Yılmaz-Uzm. Yaşar Yılmaz), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 726 S., Isbn: 978-975-16-2154-2. Dil Araştırmaları, 6(6), 246-250.
• Kartallıoğlu, Y. (2018). Artin Hindoğlu’nun Hazine-İ Lugat, Dictionnaire Turc-Français adlı eseri üzerine. Dil Araştırmaları, 12(22), 17-25.
• Koçoğlu, V. (2006). “An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish (Edpt)” in söz dizini. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(1), 113-151.
• Koşan, A. (2019). Türk dilinin etimolojik sözlükleri üzerine karşılaştırmalı bir inceleme [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Adıyaman Üniversitesi.
• Köktekin, K (1994). Değişen Türk dünyasında W. Radloff’un “Türk Dialektleri sözlüğü denemesi” adlı eserinin önemi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (1). 70-77.
• Kurukaya, O. (2019). Eski Türkçeden Çağatay Türkçesine anlam olayları [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Kutalmış, M. (2014). İlk dönem (1700-1917) Rus Türkolojisinin temel özellikleri. Journal Of International Social Research, 7(31), 193-198.
• Merhan, A. (2005). Filippo Argenti’nin “Regola Del Parlare Turcho” adlı eserindeki bazı sözcükler hakkında. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (18), 115-129.
• Minsafina, A. (2015). Rus sözlükçülüğü ve tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde Rusça-Türkçe sözlükler [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Özbay, M. ve Melanlıoğlu, D. (2013). Türkçe öğrenen yabancıların sözlük kullanma becerileri üzerine bir araştırma. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 1(1), 13-23.
• Özdemir, C. (2018). Yabancı dil olarak Türkçe öğretiminin tarihçesi. Кыргыз Республикасынын Билим Берүү Жана Илим Министрлиги Министерство Образования И Науки Кыргызской Республики Mınıstry Of Educatıon And Scıence Of The Kyrgyz Republıc, 58.
• Özkan, N. (2006). Pietro Della Valle, Osmanlı topraklarında bir İtalyan gezgin Roma 1586–1652 Pietro Della Valle–Onyedinci yüzyıla ait bir not defterinin incelenmesi. Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46(1), 1-16.
• Öztürk, (2013) C. Vámbéry’nin Türkolojiye ve Türk diline katkıları. Ármın Vámbéry, 7. Tdk Bildirileri. Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyasi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (Teke) Dergisi, 7(1), 69-104.
• Salan, M. (2012). Kitabü’l-İdrak Li Lisâni’l-Etrâk’te alıntı kelimeler. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(11), 53-66.
• Siemieniec-Golas, E. ve Tokmak, Ç. G. (2014). Giovanni Molino’nun 1641 yılında yayımlanan Dittionario Della Lingua Italiana-Turchesca isimli eserinde bazı Türkçe yardımcı fiiller üzerine. Fsm İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (4), 111-139.
• Taşkesenlioğlu, L. (2020). Eski Türk edebiyatı araştırmalarında bir kaynak olarak iki dilli Latin harfli tarihî sözlükler. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, (21), 361-391.
• Tavkul, U. (2003). Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 15, 45-81.
• Tuxtasinova, (2022) M. Lz Budagov’un “Sravnitel’niy Slovar’turetsko-Tatarskih Nareçiy” adlı sözlüğündeki eski Özbekçe leksemlerin istatiksel analizi. Türkoloji, (112), 205-218.
• Türkçe Sözlük (2009), Türk Dil Kurumu yayınları.
• Usta, H. İ. (2010). Sözlükçülük ve sözlük araştırmacılığı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(2), 92-101.
• Vardar, B. (1982). Dilbilimin temel kavram ve ilkeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yalap, H., ve Kılıç, G. (2021). 19. Yüzyıl İngiltere’sinde Türkçenin bir gramer kitabı: Abu Said ve “Turkish self-Taught. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (70), 33-48.
• Yağmur, Ö. (2014). Erken dönem Türkçe transkripsiyon metinleri ve bunların dil araştırmaları açısından önemi. Fsm İlmî Araştırmalar İnsan Ve Toplum Bilimleri Dergisi, (4), 201-217.
• Yağmur, Ö. (2016). Pietro Lupis Valentiano’nun İtalyanca-Türkçe sözlüğü üzerine (1520-1527. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, (19), 159-188.
• Yağmur, Ö. (2018). Esrârını Molino’dan aldım / Çaldım velî mîrî malı çaldım: Antonio Mascis’ in İtalyanca-Türkçe sözlüğü üzerine (1677). RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 68-83.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (Genişletilmiş 9. Baskı). Seçkin Yayıncılık.
• Yıldırım, H. Ç. (2017). 19. yüzyılda Almanlara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmış bir kitap: Mürşid-İ Lisân-ı Osmanî. Başkent University Journal Of Education, 4(1), 74-83.
• Yılmaz, Y. ve Aksoy, C. (2019). Besse’nin Grammaire Turque’ü ve eserindeki idyotizmler. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 83-93.
• Yusupova, A. (2020). XIX. Yüzyıl Tatar dili sözlükleri. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, (26), 1-21.
• Yusupova, D. (2020). Romencedeki Türkizmlere dair yapılan çalışmalara bir çerçeve, değerlendirme ve kaynakça denemesi. Journal Of Research In Turkıc Languages, 1-25.