Which Şahidi? -Reexamining Şahidi Through His Own Words and Sources-

Year 2025, Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 1 - 28, 28.04.2025

Bilge İlhan Toker

Abstract

Ibrahim Şahidi (d. 957/1550) was a prominent 16th-century Mevlevi figure whose name is now associated with Muğla, where he established his lodge. While poetry anthologies generally overshadow his poetic abilities with his lexicographical work, biographical sources and studies about Şahidi sometimes provide conflicting information about the type of dervish he represented. There is no clarity whether Şahidi, following his sheikh Divane Mehmed Çelebi (d. after 951/1544), lived a libertine life within the tradition constructed by the Şems branch of Mevleviyya, or adhered to the more regulated and pious doctrine of the Veled branch.
Sixteenth-century anthology writers do not address Şahidi's position in the Mevlevi environment. They generally evaluate him through his works Gülşen-i Tevhid and Tuhfe-i Şahidi. The eighteenth-century Mevlevi texts Sefine-i Nefise-i Mevleviyan and Tezkire-i Şu'ara-yı Mevleviyye provide more detailed information about the poet. However, these texts do not mention his spiritual disposition/temperament within the Mevlevi circle. Only the poet himself provides certain information on this matter. In Ibrahim Şahidi's Gülşen-i Esrar, his narrative describing his encounters with his sheikh contains motifs that are not quite compatible with classical Islamic understanding. In Sefine-i Nefise-i Mevleviyan and Tezkire-i Şu'ara-yı Mevleviyye, the figures surrounding Şahidi appear to be individuals known for their ecstatic spiritual states in the contemporary Mevlevi environment. A work written in a geography distant from Ottoman Sunni politics provides entirely different information about him. Garibi, an anthology writer trained by Şahidi, expresses a different opinion about him compared to Ottoman anthologies and characterizes Şahidi as a Shiite poet. This study will examine the biographical information about Şahidi from various sources, how he described himself within the framework of dervish typology, how he positioned himself against the ascetic, and reveal what kind of Mevlevi dervish identity he possessed during his lifetime. Following an introductory section providing information about Şahidi's life, the first two sections will compare prominent details in biographical information about Şahidi in anthologies. The second part will discuss how Şahidi expressed himself as a dervish in his works. The third section will address the Ottoman Empire's relationship with the Safavids and Mevlevis in the sixteenth and eighteenth centuries and evaluate how these relationships affected the writing of Şahidi's biography. The final section will examine Şahidi's sectarian affiliation and his self-positioning as a dervish through examples from his poetry. This study argues that while Şahidi belonged to the tradition built by dervishes known as the Şems branch in the Mevlevi tradition, famous for their more libertine attitudes, he did not deviate from the Ottoman official ideology.
Keywords: Mevleviyya, Şems Branch, Şahidi of Muğla, Anthology, Types, Sunnism.

Keywords

Mevleviyya, Şems Branch, Şahidi of Muğla, Anthology, Types, Sunnism.

Hangi Şâhidî? Şâhidî’yi Kendi Dilinden ve Kaynaklardan Yeniden Okumak

Abstract

İbrahim Şâhidî (ö. 957/1550) on altıncı asrın meşhur Mevlevî isimlerinden olup günümüzde adı, tekkesini kurduğu Muğla ile birlikte anılan bir isimdir. Şuara tezkirelerinde şairliği genellikle sözlükçülüğünün gölgesinde kalan İbrahim Şâhidî’nin temsil ettiği derviş tipi hakkında biyografi kaynaklarında ve Şâhidî ile ilgili yapılan çalışmalarda zaman zaman farklı bilgiler verilmiştir. Şâhidî’nin, şeyhi Dîvâne Mehmed Çelebi’nin (ö. 951/1544 sonrası) izinde, Mevlevîliğin Şems kolunun inşa ettiği gelenek içerisinde rindane bir hayat mı sürdüğü yoksa Veled kolunun daha kurallı ve mütedeyyin doktrinine uygun mu yaşadığı konusunda bir netlik yoktur. On altıncı asır tezkirecileri Şâhidî’nin Mevlevî muhitindeki yerine değinmezler. Genellikle Gülşen-i Tevhîd’i ve Tuhfe-i Şâhidî’si odağında Şâhidî’yi değerlendirirler. On sekizinci asırda Mevlevî muhitinde yazılan Sefine-i Nefise-i Mevleviyân ve Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye ise şair hakkında daha detaylı bilgiler sunar. Ancak bu metinlerde de Şâhidî’ye ayrılan kısımlarda onun Mevlevî muhitinde dâhil olduğu meşrebe/neşveye değinilmez. Bu konuda yalnızca şairin kendisi birtakım bilgiler verir. İbrahim Şâhidî’nin Gülşen-i Esrâr’ında şeyhi ile karşılaştığı anları aktardığı anlatıda, dâhil olduğu mecliste yaşananlar klasik İslam anlayışına pek de uygun olmayan motifler içerir. Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân’da ve Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye’de Şâhidî’nin etrafındaki isimlerin, devrin Mevlevî muhitinde taşkın ruh hâlleri ile dikkat çeken isimler olduğu görülür. Şâhidî’ye yer veren ve Osmanlı’nın Sünnî politikasından uzak bir coğrafyada yazılan bir eser, onunla ilgili bambaşka bilgiler verir. Şâhidî’nin yetiştirdiği isimlerden olan tezkire yazarı Garîbî, Şâhidî hakkında, Osmanlı sahasında yazılan tezkirelerin verdiği bilgilerden farklı bir kanaat belirtir ve Şâhidî’yi Şiî bir şair olarak niteler. Bu çalışmada, Şâhidî hakkında biyografi kaynaklarının verdiği bilgiler ile şairin, derviş tipi çerçevesinde kendisini nasıl anlattığı, zahide karşı kendini nasıl konumlandırdığı ele alınacak ve Şâhidî’nin yaşadığı dönemde nasıl bir Mevlevî dervişi kimliğine sahip olduğu ortaya koyulacaktır. Şâhidî’nin hayatı hakkında bilgi veren bir girişin ardından ilk iki başlıkta, tezkirelerde Şâhidî ile ilgili biyografik bilgilerde öne çıkan detaylar karşılaştırılacaktır. İkinci bölümde ise Şâhidî’nin eserlerinde kendini bir derviş olarak nasıl ifade ettiği ele alınacaktır. Üçüncü kısımda Osmanlı’nın on altıncı ve on sekizinci asırda Safevîlerle ve Mevlevîlerle olan ilişkisine değinilecek ve bu ilişkilerin Şâhidî’nin biyografisinin yazımına etkisi değerlendirilecektir. Son bölümde ise Şâhidî’nin mezhebi ve bir derviş olarak kendini nasıl konumlandırdığı şiirlerinden örneklerle ele alınacaktır. Bu çalışmada, Şâhidî’nin Mevlevî gelenekte Şems kolu olarak adlandırılan ve daha çok rindâne tavırları ile meşhur dervişlerin inşa ettiği gelenek içerisinde yer aldığı ancak Osmanlı’nın resmî ideolojisinden de uzaklaşmadığı iddia edilmektedir.

Keywords

Mevlevîlik, Şems Kolu, Muğlalı Şâhidî, Tezkire, Tipler, Sünnîlik.

References

• Açıkgöz, N. (2008). Şâhidî ve Muğla’da Mevlevîlik (1. bs). Renk Matbaası.
• Andrews, W. G. (2006). Osmanlı şair biyografileri (tezkireler) ve Osmanlı edebiyat eleştirisi. İçinde Türk edebiyatı tarihi (1. bs, C. 2, ss. 117-120). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Andrews, W. G., & Dalyan, A. (2019). İki farklı Latifi tezkiresi ve nüshaları. Belleten, 68, 49-68.
• Âşık Çelebi. (2010). Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (1. bs, C. 3). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Babacan, İ. (2020). Garîbî. İçinde Türk edebiyatında isimler sözlüğü. Ahmet Yesevi Üniversitesi. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/garibi
• Beyâni Mustafa b. Carullah. (1997). Tezkiretü’ş-Şuara (1. bs). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Canım, R. (2011). Lâtifi Tezkiresi’nde biyografik bilginin mahiyeti ve veriliş biçimi üzerine bazı değerlendirmeler. İçinde F. Kılıç (Ed.), Prof. Dr. Mustafa İsen adına klasik Türk edebiyatında biyografi sempozyum bildirileri (1. bs, ss. 153-190). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çıpan, M. (1985). Muğlalı İbrahim Şâhidî - hayatı, edebî şahsiyeti, eserleri- dîvan ve Gülşen-i Vahdet (tenkidli metin) [Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi].
• Demirel, Ş. (2005). Mevlevîlik ve 16. yüzyılda Burdur’da yetişmiş iki Mevlevî şair: Fedâyî Dede ve Servî Dede. I. Burdur sempozyumu bildiriler kitabı, I, 322-330.
• Dilçin, C. (2011). Şeyh Galip’in şiirlerinde III. Selim ve Nizam-ı cedit. İçinde Divan şiiri ve şairleri üzerine incelemeler (1. bs, ss. 490-501). Kabalcı.
• Esrar Dede. (2000). Tezkire-i Şuʻarâ-yı Mevleviyye. Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Garîbî. (2010). Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rum -Garîbî Tezkiresi- (1. bs). Vizyon Yayınevi.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın tezkire kısmı (1. bs). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2015). Mevlana’dan sonra Mevlevilik. İnkılap.
• Gülten, S. (2022). Osmanlı-Safev3i kıskacında kızılbaşlar -Açılın kapılar Şah’a gidelim- (1. bs). TİMAŞ Yay.
• Işık, Z. (2015). Şehler ve şahlar -Osmanlı toplumunda devlet-tarikat ilişkilerinin gelişim ve değişim süreçleri- (1. bs). Çizgi Kitabevi.
• İlhan Toker, B. (2022). Edebî bir muhit olarak tekkeler (15-19. asır İstanbul Mevlevîhaneleri örneği) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi].
• İlhan Toker, B. (2023). Şeyh ve sultanın meşruiyet inşası: Mihrişah Valide Sultan ve Beyhan Sultan’ın baniliğinde yapılan mimari eserlerde Şeyh Galib imzası. İçinde A. Zıyo, A. O. Karatay, M. ISOQOVA, & A. Balcı (Ed.), Tarih sahnesinde Türk dünyası kadını uluslararası sempozyumu bildiriler kitabı (ss. 173-184). Ege Üniversitesi Yayınları.
• İmamoğlu, A. H. (2005). Farsça-Türkçe manzum sözlükler Şâhidî’nin sözlüğü (inceleme-metin) [Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi].
• İpekten, H. (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler (1. bs). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• İsen, M. (2010a). Hasan Çelebi Tezkiresi üzerine. İçinde Tezkireden biyografiye (1. bs, ss. 93-100). Kapı Yay.
• İsen, M. (2010b). XVI. yüzyılın sonuna kadar Osmanlılarda biyografi geleneği. İçinde Tezkireden biyografiye (ss. 3-24). Kapı Yay.
• Karamustafa, A. T. (2020). Tanrının kural tanımaz kulları -İslam dünyasında derviş toplulukları (1200-1550) (10. bs). Yapı Kredi Yayınları.
• Kılıç, A. (2007). Türkçe-Farsça manzum sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (metin). Turkish Studies, 2(4), 516-548. Kınalı-zâde Hasan Çelebi. (2014). Tezkiretü’ş-Şuarâ (3. bs, C. 1). Türk Tarih Kurumu.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. (2017). Tezkiretü’ş-Şu’arâ (1. bs). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kızılkaya, M. (2019). Sabûhî Ahmed Dede’nin hayatı, eserleri ve tasavvufî görüşleri [Doktora Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi].
• Latîfî. (955). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (45). Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi.
• Latîfî. (957). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (1160). Kayseri Raşit Efendi Kütüphanesi.
• Latîfî. (1314). Tezkiretü’ş-Şu’arâ (00061). İkdam Matbaası; Süleymaniye Kütüphanesi.
• Latîfî. (2000). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratu’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin) (1. bs). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Mustafa (Cârullahzâde). (2017). Beyânî Tezkiresi (Tezkiretü’ş-Şu’arâ) (1. bs). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Mustafa Safâyî Efendi. (2005). Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-Âsâr min Fevâ’idi’l-Eş’âr) (1. bs). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Müstakim-zâde Süleyman Sa’deddin. (1210). Mecelletü’n-Nisâb fi’n-Nisebi ve’l-Künâ ve’l-Elkâb (Halet Efendi). Süleymaniye Kütüphanesi.
• Ocak, A. Y. (2016). Türkiye tarihinde merkezi iktidar ve Mevlevîler (XIII-XVIII. yüzyıllar). İçinde Türk sufîliğine bakışlar (2. bs, ss. 145-156). İletişim Yayınları.
• Odunkıran, F. (2020). Mevlevî Tezkiresi: Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyân (inceleme-metin) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Öngören, R. (2016). Osmanlılar’da tasavvuf -Anadolu’da sûfîler, devlet ve ulemâ (XVI. yüzyıl)- (4. bs). İz Yayıncılık.
• Öz, Y. (1999). Tuhfe-i Şâhidî şerhleri. Selçuk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Saçmalı, H. (2024). The Safavid buffer: Co-sectarian rivalry in early modern Ottoman diplomacy with Sunni Asia. Journal of Early Modern History, 28(5), 392-414.
• Sahih Ahmed Dede. (2011). Mevlevilerin tarihi -Mecmuatü’t-tevarihi’l-Mevleviyye- (2. bs). İnsan Yayınları.
• Şahin Soylu, N. (2024). Sûfî pratiklerde kendilik inşası bağlamında yazının yeri ve İsmail Hakkî Bursevî (1653-1725). Ceride, 2(1), 98-123.
• Şıhıyeva, S. (2011). Nesimî’nin biyografisinin yazılmasında metodolojik ilkeler. İçinde Klasik Türk edebiyatında biyografi bildiriler (1. bs, ss. 565-602). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Şimşekler, N. (1998). Şâhidî İbrâhim Dede’nin Gülşen-i Esrâr’ı - tenkitli metin-tahlil- [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi].
• Tanrıkorur, Ş. B. (2000). Türkiye Mevlevîhanelerinin mimarî özellikleri [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi].
• Topgül, M. E. (2019). Sünni-Şii ikilemine farklı bir bakış: Yeniden inşa edilen hadis bağlamları. İslam Araştırmaları Dergisi, 41, 45-83.
• Usluer, F. (2008). Şeyh Galib’in Baruthâne şiirleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(3), 411-473.
• Yazar, S. (2020). Tuhfe-i Şâhidî’nin Osmanlı telif geleneğindeki etkisine farklı bir örnek: Hâtib’in Hibetü’l-Vehhâb’ı. Kültürk, 2, 97-131.