Muğla’da Şahidi Camii ve Türbesi ile Hüsamettin Efendi Camii ve Türbesi Üzerine

Year 2025, Issue: Mevlevilik Geleneği ve Vefatının 475. Yılında Muğlalı İbrahim Şâhidî (1470-1550) Özel Sayısı, 257 - 285, 28.04.2025

Gökben Ayhan

Abstract

Muğla’nın Menteşe İlçesi’ndeki Camikebir Mahallesi’nde bulunan Şahidi Camii ile aynı avluyu paşlayan türbe ve Ula’nın Ayazkıyı Mahallesi’ndeki Hüsamettin Efendi Camii ile bu yapının güneyindeki türbe, Muğla’da İslamiyet’in önemli yapıları arasında dikkat çekmektedir. Söz konusu camiler ve türbeler halkın ibadet ettiği, sosyalleştiği ve maneviyatını kuvvetlendirdiği yapılar olarak geçmişten günümüze gelen kültürel mirasımızın önemli eserleri arasında yer almaktadır.
Seyyid Kemaleddin’in zaviyesi Hüdâyî Salih Efendi’nin zamanında Mevleviliğin temellerinin atıldığı bir yapı olup burada, oğlu Şâhidî İbrahim Efendi 50 yılı aşkın ve onun vefatından sonra torunu Şuhûdî Efendi 40 yıldan uzun bir süre şeyhlik yapmıştır. Günümüze Şahidi Camii adı ile gelen yapı hem cami hem de mevlevihane olarak iki işleve sahiptir. Caminin avlusundaki Seyyid Kemaleddin’in mezarının doğusunda iki mezara yer verilen bir türbe inşa edilmiştir. Türbede, Hüdâyî Efendi’nin yanında oğlu Şâhidî Efendi’nin mi yoksa torunu Şuhûdî Efendi’nin mi yattığı konusu tartışmalıdır.
Şâhidî Efendi’nin diğer oğlu Hüsâmeddîn Efendi de Ula’da büyük boyutlu bir cami yaptırmıştır. Müderrislik ve şeyhlik görevinde bulunan Hüsâmeddîn Efendi’nin ölümünün ardından, camisinin güneyinde inşa edilen bir türbeye gömülmüştür.
Hüdâyî Efendi, Şâhidî Efendi ve Şuhûdî Efendi’nin Mevleviliği benimsediği bilinmesine karşın Hüsâmeddîn Efendi’nin Mevlevi olup olmadığı konusunda kesin bir bilgiye rastlanmamıştır. Ancak onun da dedesi, babası ve ağabeyi gibi Mevlevi olması kuvvetle muhtemeldir.
Şahidi Camii ve Türbesi ile Hüsamettin Efendi Camii ve Türbesi, mimari formlarının yanı sıra büyük oranda sade süslemeleri ve kitabeleriyle mütevazı yapılar olarak geçmişten günümüze ışık tutmaktadır. Makale kapsamında ilk kez doğrudan söz konusu yapılar plân, mimari ve süsleme özellikleri bakımından incelenmesinin yanında mümkün mertebe geçirdiği restorasyonlar hakkında bilgi verilerek bu yapıların Tük-İslam sanatı içerisindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Muğla, Mevlevilik, Hüdâyî Salih Efendi, Şâhidî İbrahim Efendi, Şûhudî Efendi, Hüsâmeddîn Efendi, dinî yapılar

On Şahidi Mosque and Tomb and Hüsamettin Efendi Mosque and Tomb in Muğla

Abstract

The Şahidi Mosque in the Camikebir Neighborhood in the Menteşe District of Muğla and the tomb in the same courtyard, and the Hüsamettin Efendi Mosque in the Ayazkıyı Neighborhood of Ula and the tomb in the south of this building are among the important structures of Islam in Muğla. These mosques and tombs are among the important structures of cultural heritage from the past to the present as places where people worship, socialize and strengthen their spirituality.
Seyyid Kemaleddin’s zawiyah is a building where the foundations of Mevlevism were laid in the time of Hüdâyî Salih Efendi, and his son Şâhidî İbrahim Efendi was the sheikh for more than 50 years and after his death, his grandson Şuhûdî Efendi was the sheikh for more than 40 years. The building, which is known as Şahidi Mosque today, has two functions as both a mosque and a mevlevihane. In the courtyard of the mosque, there is a tomb with two cist graves to the east of Seyyid Kemaleddin’s grave. It is disputed whether his son Şâhidî Efendi or his grandson Şuhûdî Efendi lies next to Hüdâyî Efendi in the tomb.
Şâhidî Efendi’s other son Hüsâmeddîn Efendi also built a large mosque in Ula. After the death of Hüsâmeddîn Efendi, who served as a mudarris and sheikh, he was buried in the tomb built to the south of his mosque. Although it is known that Hüdâyî Efendi, Şâhidî Efendi and Şuhûdî Efendi adopted Mawlawism, there is no definite information on whether Hüsâmeddîn Efendi was a Mawlawi. However, it is highly probable that he was a Mawlawi like his grandfather, father and brother.
Şahidi Mosque and Tomb and Hüsamettin Efendi Mosque and Tomb shed light from the past to the present as modest buildings with their architectural forms as well as their simple decorations and inscriptions. In this article, for the first time, these buildings are directly analyzed in terms of their plan, architectural and ornamental features, as well as information about the restorations they have undergone as much as possible, and their place in the Turkish-Islamic art is tried to be determined.

Keywords

Muğla, Mevleviyeh, Hüdâyî Salih Efendi, İbrahim Şâhidî Efendi, Şûhudî Efendi, Hüsâmeddîn Efendi, religious buildings

References

• Açıkgöz, N. (2007). Muğla’da Mevlevîlik ve Şâhidî. İçinde M. V. Dörtbudak (Haz.), Mevlânâ Mesnevi Mevlevihaneler sempozyumu (30 Eylül-01 Ekim 2006) (ss. 85-90). MAKSAD Yayınları.
• Açıkgöz, N. (2008). Şâhidî ve Muğla’da mevlevilik. Rent Matbaası.
• Açık Önkaş, N. (2011). Osmanlı döneminde muğlalı şairler. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 26, 53-66.
• Açık Önkaş, N. (2014). Mevlâna okyanusundan muğlalı şahidi denizine: şahidi şiirleri ve açıklamaları. Muğla Belediyesi Kültür Yayınları.
• Aker, C. (1938, Haziran). İbrahim Şahidi. Muğla: Aylık Halkevi Dergisi, 2(16), 5-6.
• Akın Ürkmez, S. (2017). Afyonkarahisar mevlevihanesi ve haziresinden müzelere taşınan mezar taşları [Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi].
• Akmaz, A. ve Sürme, M. (2018). Somut olmayan kültürel miras kapsamında Mevlevi sema törenleri. The Journal of Academic Social Science, 6(84), 425-431.
• Arbaş, H. (1997). Mevlevîliğin Türk plastik sanatlarına etkileri [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi].
• Arık, M. O. (1967 Ocak). Erken devir anadolu -türk mimarisinde türbe biçimleri. Anadolu 11, 57-100.
• Arpaguş, S. (2007). Mevlâna Celâleddin Rûmî (1207-1273). İstem, 5(10), 91-111.
• Arslan, A. (2016). Tuhfe-i Hüsâmî (İnceleme, çeviri yazılı metin, dizin). [Yüksek lisans tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi].
• Ayhan, G. (2016). Ula’da hüsamettin efendi türbesi. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 151, Ocak-Nisan, 181-190.
• Azamat, N. (1994). Divane Mehmed Çelebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 9, 435-437.
• Azamat, N. (2001). Kâdiriyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 24, 131-136
• Bakırcı, N. (2007). Dergâh-ı mevlâna albümü âsitâne, 800. yıldönümü armağanı. Rumi Yayınları.
• Baykara, T. (1999). Balat şehri yapıları (XVI. yüzyıl sonlarında). Tarih İncelemeleri Dergisi, XIV, 1-9.
• Beyazıt, M. ve Beyazıt, Y. (2014). Denizli dediği tekkesi. Bilgin Kültür ve Sanat Yayınları.
• Çağlıtütüncügil, E. (2010). Türk türbe mimarisinde ender bir örnek: ‘Milas ortaköy’de ikiz türbe. XIII. İçinde Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (14-16 Ekim 2009) (ss. 155-1639). Ege Yayınları.
• Çakmak, Ş. (2013). Muğla cami ve mescitleri. Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çetin, A. (2016). Menteşe Beyliği Mevleviliği’ne dair bazı tespitler. İçinde A. Çevik ve M. Keçiş (Ed.), Menteşeoğulları tarihi bildirileri (ss. 231-242). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çıpan, M. (1985). Muğlalı ibrahim şahidi hayatı, edebi şahsiyeti, eserleri divan ve gülşen-i vahdet (tenkitli metin) [Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi].
• Çıpan, M. (1996). Konya mevlânâ müzesi hazîne-i evrâk arşivi’ndeki belgelere göre muğla mevlevîhânesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2, 233-250.
• Çıpan, M. (2010). Şâhidî, İbrahim. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38, 273-274.
• Çıpan, M. (2014). Muğalalı şahidi dede (Hayatı-şahsiyeti-eserleri). Bahçıvanlar Basım.
• Çolak, M. (2001). Cumhuriyetin ilk yıllarında Muğla’da eğitim. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4, 83-103.
• Demir, A. (2018). Beçin adı ve tarihi. İçinde R. H. Ünal (Haz.), Beçin kazılarının 15 yılı (1995-2009) (15-24). Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Elbirlik, T. (2006). Tuhfe-Hüsâmî (16.yüzyıl) çeviriyazı ve dil ögelerinin incelenmesi. [Yüksek lisans tezi, Celal Bayar Üniversitesi].
• Elmalı, H. (2023). Ulalı Hüsâmeddin Efendi ve Ğuraru’l-Kavâ‘id adlı eser. Aydın Arapça Araştırmaları Dergisi (AYAD), 5(2), 245-277.
• Erdem, S. (2013). ‘Ali Enver Semā‘-hāne-i edeb [Mevlevî şairleri]. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eroğlu, Z. (2011). Muğla tarihi. Muğla Belediyesi Kültür Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (2011). Evliyâ çelebi seyahatnâmesi. Y. Dağlı, S. A. Kahraman, R. Dankoff (Haz.), 9(2), Yapı Kredi Yayınları.
• Faroqhi, S. (2006). Menteşeoğulları’ndan Osmanlılara Muğla. İçinde İ. Tekeli (Der.), Tarih içinde Muğla (ss. 16-33). Muğla Belediyesi Yayınları.
• Fidan, G. G. ve Dağılmış, F. (2021). Ali Hoca Divanı’nda tasavvufî unsurlar. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, 228-247.
• Gökmen, E. (2012). XVIII. asırda Muğla’da dinî ve soyal yapılar. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 74-111.
• Gölpınarlı, A. (1963). Mevlevî âdab ve erkânı. İnkılâp ve Aka Kitabevleri.
• Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celâleddin hayatı, eserleri, felsefesi. İnkılâp Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (2006). Mevlânâ’dan sonra mevlevilik. İnkılap Kitapevi.
• Göyünç, N. (1991). Osmanlı Devleti’nde Mevleviler. Belleten, 55(213), 351-358.
• Hakses, A. R. (1999). Muğla büyükleri. Muğla Valiliği Yayınları.
• Haştemoğlu, H. (2018). Eğirdir mevlevîhânesi mimarisi ve yeniden kullanım önerisi, Sûfî Araştırmaları, 5, 101-122.
• Kara, M. (2006). Doğumunun 800. yılında mevlânâ ve mevlevîlik. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 1-22.
• Karpuz, H. (2007). Türkiye dışındaki Osmanlı Mevlevihâneleri’ne toplu bakış. İçinde H. Karpuz, F. Şimşek, A. Kuş, İ. Dıvarcı (Haz.), Dünya Mevlevîhâneleri fotoğraf albümü (ss. 15-33). Konya Valiliği Yayınları.
• Koç, Ö. (2013). Batılılaşma dönemi tasvir sanatımızın muğla ilimizdeki bazı örnekleri, İçinde Muğla Değerleri Sempozyumu Bildiri Kitabı (26-28 Eylül 2013) (ss. 339-346). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi.
• Kunduracı, O. (2007). Muğla-Yatağan çevresindeki Türk devri mimarisi ve el sanatları. Muğla Valiliği.
• Kurtbil, Z. H. (2009) Selim II türbesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 36, 418-420.
• Küçük, S. (2007). Mevleviliğin son yüzyılı. Kitap Matbaası.
• Mete, Z. (2004). XV.-XVI. yüzyıllarda Muğla ve yöresi [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Nahmedov, A. ve Açık Önkaş, N. (2015). Şahidi’nin Mevlevi tanımı. İçinde N. Açık Önkaş (Ed.), Kültürümüzle Kucaklaşıyorum Değerler Eğitiminde Muğla’nın Ulu Çınarı Şâhidî (ss. 1-6). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları.
• Nalçakar, A. ve Ülger, A. Ö. (2015). Muğla’da bir çınar “İbrahim Şahidi Dede” hayatı ve eserleri. İçinde N. Açık Önkaş (Ed.), Kültürümüzle kucaklaşıyorum değerler eğitiminde Muğla’nın Ulu Çınarı Şâhidî (ss. 7-16). Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1978). Zâviyeler: Dinî, sosyal ve kültürel tarih açısından bir deneme. Vakıflar Dergisi, 12, 247-269. Orakçıoğlu, M. (2022). Mevlevi tarikat kültüründe kıyafetler ve sembolik anlamları [Yüksek lisans tezi, Başkent Üniversitesi].
• Önder, M. (1998). Mevlâna ve mevlevilik. Aksoy Yayıncılık.
• Özen, Ş. Ş. (2021). Kadirîlik’te âdâb ve merâsimler (eşrefiyye-rûmiyye) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi].
• Pala Azsöz, G. (2018). Mevlevîhânelerde mekânsal örgütlenme. Kirklareli University Journal of Engineering and Science, 4(1), 91-111.
• Sarı, M. ve İlgar, Y. (2002). Sultân Dîvânî-Mehmet Çelebi (hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve tesirleri). İçinde Y. İlgar (Haz.) Sultan Dîvânî ve Afyonkarahisar’da Mevlevîlik (ss. 1-84). Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Şimşekler, N. (1998). Şâhidî ibrâhîm dede’nin gülşen-i esrâr’ı tenkitli metin- tahlil [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi].
• Tanman, B. (1994). İstanbul mevlevîhâneleri. H. İnalcık, N. Göyünç, H. E. Lowry, İ. Erünsal, K. Kreiser (Ed.), The Jornal of Ottoman Studies, XIV, 177-183.
• Tanman, B. (2010). İstanbul’da Mevlevîliğin fiziksel ortamı. E. Işın (Haz.), İçinde Saltanatın Dervişleri İstanbul’da Mevlevîlik (ss. 76-113). İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Tanman, B. (2014). Osmanlı mimarisinde tarikat yapıları/tekkeler. İçinde A. Y. Ocak (Haz.), Osmanlı toplununda tasavvuf ve Sufiler kaynaklar-doktrin-ayin ve erkan-tarikatlar-edebiyat-mimari-ikonoloji-modernizm (ss. 363-424). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tanrıkorur, Ş. B. (2004), Mevleviyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29, 468-475.
• Toprak, G. (2010). Samsun mevlevîhânesi (Konya mevlânâ müzesi arşivi'deki belgelere göre) [Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi].
• Türer, O. (2014). Osmanlı Anadolusu’nda tarikatların genel dağılımı. İçinde A. Y. Ocak (Haz.), Osmanlı toplununda tasavvuf ve Sufiler kaynaklar-doktrin-ayin ve erkan-tarikatlar-edebiyat-mimari-ikonoloji-modernizm (ss. 255-300). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uykucu, E. (1983). İlçeleriyle birlikte muğla tarihi (coğrafya ve soyal yapı). Gümüş Basımevi.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1929). Kitabeler ve sahip, saruhan, aydın, menteşe, inanç, hamid oğulları hakkında malumat. II, Devlet Matbaası.
• Yakıt, İ. (1999). Vefat tarihlerinde ebced ve anlam sanatı. İçinde Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralık 1998) (ss. 405-417). Mezarlıklar Vakfı.
• Yiğit, A. (2009). XVI. yüzyıl menteşe livası vakıfları (338 numaralı. Mufassal evkâf defteri H. 970/M. 1562). Barış Platin Kitabevi.
• Wittek, P. (1999), Menteşe beyliği. O. Ş. Gökyay (Çev.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.