Evaluation of Views For Acceptance and Rejection of the Couplet of Anonymous in Syntax Studies

Year 2023, , 159 - 190, 30.06.2023

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.51553/bozifder.1272522

Abstract

Poetry is one of the linguistic materials preferred by the scholars of Arabic grammar (syntax) in determining the rules of Arabic. Indeed, due to its ability to preserve the unique structure of Arabic, it has been used in the activity of linguistic testimony by all syntax scholars. However, it has been stated that not every heard poem is subject to that kind of testimony and that there are some criteria in this regard. It has been widely accepted that poems written in a certain period can be used as evidence for syntax issues. Although it has not been explicitly stated as a requirement in the early works of syntax, then issue of the poet's identity has been raised, especially in the discussions among the linguistic schools, leading to the emergence of the problem of the couplet of anonymous. This study examines different views put forward regarding whether the couplet of anonymous can be subject to linguistic analysis. It is mentioned in the sources that there are different opinions expressed by scholars such as al-Anbārī (d. 577/1181), Abū Ḥayyān (d. 745/1344), and Ibn Hishām (d. 761/1360) on this matter. Starting with Sībawaihi (d. 180/796), the historical background of the subject will be outlined in the article, the views of the mentioned scholars will be examined, objections and criticisms made to them will be evaluated, and an attempt will be made to answer the question: "Is the anonymity of the poet sufficient alone for the rejection of a couplet?”

Keywords

Arabic Language, Poet, Syntax, Linguistic Material, Couplet of Anonymous

Nahiv Çalışmalarında Şâiri Meçhûl Beytin Kabul ve Reddine Yönelik Görüşlerin Değerlendirilmesi

Abstract

Şiir, Arapçanın kurallarını belirlemede nahiv âlimlerinin tercih ettiği dilsel malzemelerdendir. Nitekim Arapçanın kendine özgü saf yapısını muhafaza edebilme özelliği sebebiyle bütün nahivciler tarafından istişhâd faaliyetinde kullanılmıştır. Bununla beraber her duyulan şiirin ihticâca konu olmadığı, bu konuda bazı kriterlerin olduğu belirtilmiştir. Belli bir zaman diliminde kaleme alınan şiirlerin nahiv meselelerine delil olarak sürülebileceği genel kabul görmüştür. Ayrıca her ne kadar ilk dönem nahiv çalışmalarında şâirin belli olması gerektiğine yönelik bir şart ileri sürülmemiş olsa da özellikle dil ekolleri arasındaki tartışmalarda bu konu gündeme gelmiş ve böylece şâiri meçhûl beyit problemi ortaya çıkmıştır. Bu çalışma şâiri meçhûl beytin dilsel faaliyete konu olup olmamasına dair ileri sürülen farklı görüşleri ele almaktadır. Kaynaklarda başta Enbârî (ö. 577/1181), Ebû Hayyân (ö. 745/1344) ve İbn Hişâm (ö. 761/1360) olmak üzere bu konuda birbirinden farklı görüş beyan edenlerin olduğu zikredilmektedir. Makalede Sîbeveyhi’den (ö. 180/796) başlanarak konunun tarihi arka planı çizilmeye çalışılacak, söz konusu âlimlerin konu hakkındaki görüşleri incelenerek varsa onlara yapılan itirazlar ve eleştiriler değerlendirilecek ve “Bir beytin reddi için şâirin meçhûl oluşu tek başına yeterli midir?” sorusuna cevap aranacaktır.

Keywords

Arap Dili, Nahiv, Şâir, Şâiri Meçhûl Beyt, Dilsel Malzeme

References

• Abbûd, Sabbâh Uteyvî - Abbâs, Muhammed Munâdil. “eş-Şâhidu’ş-Şiʿrî el-Mechûl İşkâliyyetü’l-Menhec ve’r-Rivâye ve Meʿâyîru’l-İhticâc bih”. Mecelletü Külliyyeti’l-Fıkh 30 (2019), 109-122.
• Abbûd, Sabbâh Uteyvî - Abbâs, Muhammed Munâdil. “eş-Şâhidu’ş-Şiʿriyyi’l-Mechûl ʿAyru’l-Makîs ʿAleyh fî ʿAsri’l-İhticâc”. Mecelletü Külliyyeti’t-Terbiyyeti’l-Esâsiyye li’l-Ulûmi’t-Terbeviyye ve’l-İnsâniyye 41 (2018), 896-908.
• Abduttevvâb, Ramazân. Buhûs ve makâlât fi’l-luğa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1982.
• Afgânî, Saîd. el-Mûciz fî kavâʿidi’l-luğati’l-ʿArabiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2003.
• Afgânî, Saîd. Fî usûli'n-nahv. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1987.
• Ahlwardt, Wilhelm. Mecmûʿu eşʿâri’l-ʿArab ve huve muştemilun ʿalâ Dîvâni Ruʾbe b. el-ʿAccâc. Leibzig: y.y., 1903.
• Antere, İbn Şeddâd b. Amr. Dîvânu Antere. thk. Hamdû Tammâs. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2004.
• Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Mekâsidu’n-nahviyye fî şerhi şevâhidi şurûhi’l-Elfiyye. thk. Alî Muhammed Fâhir, Ahmed Muhammed Tevfîk es-Sûdânî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
• Aʿşâ Hemdân, Abdurrahmân b. Hâris. Dîvânu Aʿşâ Hemdân ve ahbâruh. Riyad: Dâru’l-Ulûm, 1983.
• Aʿşâ, Meymûn b. Kays. Dîvânu Aʿşâ el-Kebîr. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1994.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Hizânetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-ʿArab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1997.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Şerhu ebyâti’l-Muğnî’l-lebîb. thk. Abdulazîz Rebâh, Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk. 8 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1981.
• Batalyevsî, Abdullâh b. Muhammed. el-Hulel fî şerhi ebyâti’l-cümel. thk. Yahyâ Murâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Batalyevsî, Abdullâh b. Muhammed. el-İnsâf fi’t-tenbîh ale’l-meʿânî ve’l-esbâbi’l-letî evcebet el-ihtilâfe beyne’l-müslimîn fî ârâihim. thk. Muhammed Rıdvân ed-Dâye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1987.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cumʿa, Hâlid Abdulkerîm. Şevâhidu’ş-şiʿr fî Kitâbi Sîbeveyhi. Kâhire: ed-Dâru’ş-Şarkıyye, 1989.
• Cürcânî, Alî b. Abdilazîz. el-Vesâtâ beyne’l-Mütenebbî ve husûmih. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm, Alî Muhammed el-Becâvî. Kahire: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, 1966.
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed. el-Hücce li’l-kurrâʾi’s-sebʿa. thk. Bedruttîn Kahvecî, Beşîr Cüveycâbî. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Ebû Fennûn, Muhammed Atâ. “Melâmihu’z-Zâtiyye ve’l-İntikâiyye fî Menheci’l-Enbârî fî Kitâbi’l-İnsâf”. Mecelletü’l-Bülgâ li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 22/2 (2019), 133-153.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî Şerhi Kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-ʿArab. thk. Muhammed Osmân. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Şihâbuddîn Abdurrahmân b. İsmâîl. İbrâzu’l-meʿânî min hırzi’l-emânî. thk. İbrâhîm Atve İvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ebu’l-Mekârim, Alî. Usûlu’t-tefkîri’n-nahvî. Kahire: Dâru Ğarîb, 2006.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn b. Muhammed. el-Beyân fî ğarîbi iʿrâbi’l-Kurʾân. thk. Tâhâ Abdulhamîd Tâhâ, Mustafâ es-Sekkâ. 2 Cilt. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1980.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn b. Muhammed. el-İğrâb fî cedeli’l-iʿrâb ve lumeʿu’l-edille. thk. Saîd el-Afgânî. Suriye: Matbaatü’l-Câmiati’s-Sûriyye, 1958.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn b. Muhammed. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn b. Muhammed. Esrâru’l-ʿArabiyye. thk. Muhammed Râzî Muhammed Medkûr, Vâil Mahmûd Sâd. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2015.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed İvaz Murib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ezherî, Zeynuddîn Hâlid b. Abdillâh. Şerhu’t-Tasrîh ʿala’t-Tavdîh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ferezdak, Hemmâm b. Gâlib b. Sasaa et-Temîmî. Dîvânu Ferezdak. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. el-Maksûr ve’l-memdûd. thk. Mâcid ez-Zehebî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî, Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Surûr, ts.
• Hadîsî, Hadîce. eş-Şâhid ve usûlu’n-nahv fî Kitâbi Sîbeveyhi. Kuveyt: Matbuâtu Câmiatu’l-Kuveyt, 1974.
• Hân, Muhammed. Usûlu’n-nahvi’l-ʿArabî. Biskra: Matbaatu Câmiati Muhammed Haydâr, 2012.
• Hulvânî, Muhammed Hayr. Usûlu’n-nahvi’l-ʿArabî. Dâru’l-Beyzâ: İfrikıya eş-Şark, 2011.
• İbn Atiyye, Abdulhak el-Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Hasen Hindâvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâʾât ve’l-îzâh. thk. Alî en-Necdî Nâsıf, Abdulhalîm en-Neccâr, Abdulfettâh İsmâîl Şiblî. Kahire: el-Meclisu’l-Alâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Munsif. thk. Muhammed Abdulkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muğni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Hasen Cemed İmil Bedî Yakûb. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Şerhu Cümeli’z-Zeccâcî. thk. Alî Muhsin Îsâ Mâlullâh. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1982.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Tahlîsu’ş-şevâhid ve telhîsu’l-fevâid. thk. Abbâs Mustafâ es-Sâlihî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerhu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. thk. Abdulmunim Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerhu’t-Teshîl. thk. Muhammed Abdulkâdir Ata, Târık Fethî es-Seyyid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1996.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebu’l-Hasen Alî b. Mu’min. Darâiru’ş-şiʿr. thk. Seyyid İbrâhîm Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 1980.
• İbn Usfûr el-İşbîlî, Ebu’l-Hasen Alî b. Mu’min. Şerhu Cümeli’z-Zeccâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Yaʿîş, Ebu’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî. Şerhu’l-Mufassal. thk. İmîl Bedî Yâkub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnu’l-Kıftî, Alî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• İbnu’t-Tayyib el-Fâsî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed. Feyzu neşri’l-inşirâh min ravzi tayyi’l-İktirâh. thk. Mahmûd Yûsuf Feccâl. Dubai: Dâru’l-Buhûs, 2000.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddîn Muhammed b. Muhammed. Şerhu İbni’n-Nâzım alâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’n-Nehhâs, Muhammed b. İbrâhîm. et-Taʿlîka ʿale’l-Mukarrib. thk. Cemîl Abdullâh ʿUveyda. Amman: Vizâretü’s-Sekâfe, 2004.
• Îd, Muhammed. el-İstişhâd ve’l-ihticâc bi’l-luğa. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• İvaz, Sâmî Rıfkı - Abbûd, Yûsuf Ratib. “Meʿâyîru’ş-Şâhidi’ş-Şiʿrî fi’t-Tercîhi’n-Nahvî”. Mecelletü’l-Câmiati’l-Arabiyye el-Emrîkiyye li’l-Buhûs 3/1 (2017), 69-101.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meʿânî. thk. Fahruddîn Kabâve, Muhammed Nedîm Fâzıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. Tevdîhu’l-mekâsıd ve’l-mesâlik bi şerhi Elfiyye İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Alî Süleymân. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2008.
• Müberrid, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luğa ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Müberrid, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktedab. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2013.
• Nâziru’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdu’l-kavâʿid bi şerhi teshîli’l-fevâid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, ts.
• Nehhâs, Ebû Câfer Ahmed b. Muhammed. İʿrâbu’l-Kur’ân. thk. Abdulmunim Halîl İbrâhîm. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Nesrîn, Şükefte. Şevâhidu’ş-şiʿr fi’n-nahvi’l-ʿArabî min Kitâb “el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn” Dîrâse tahlîliyye. İslamabad: el-Câmiâtu’l-İslâmiyyetu’l-Âlemiyye, Doktora Tezi, 2008.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd b. Sad. el-Hûru’l-ʿîn. thk. Kemâl Mustafâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1948.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. el-Bahsü’l-lüğavî ʿinde’l-ʿArab. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Sâgânî, Hasen b. Muhammed. el-ʿUbâbu’z-zâhir ve’l-lubâbu’l-fâhir. thk. Muhammeed Hasen Âli Yâsîn. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1981.
• Sâlih, Muhammed Sâlim. Usûlu’n-nahv dirâse fî fikri’l-Enbârî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2009.
• Saʿlebî, Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Semîn el-Halebî, Ahmed. b. Yûsuf. ed-Durru’l-mesûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1986.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sâîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerhu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasen Mehralî, Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Sübeyhîn, Muhammed b. Abdirrahmân. Mesâilü’l-hilâfi’n-nahviyye fî davʾi’l-iʿtirâd ʿala’d-delîli’n-naklî. Riyad: Câmiatu el-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2005.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İktirâh fî usûli’n-nahv ve cedelihi. thk. Mahmûd b. Yûsuf Feccâl. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Muzhir fî ʿulûmi’l-luğati’l-ʿArabiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabiyye, 2009.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Nevâhidu’l-ebkâr ve şevâridu’l-efkâr. 3 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 2005.
• Şürrâb, Muhammed b. Muhammed Hasen. Şerhu şevâhidi’ş-şiʿriyye fî ümmâti’l-kütübi’n-nahviyye. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2007.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ Abdullâh Muhibbuddîn Abdullâh. el-Lubâb fî ʿileli’l-binâ ve’l-iʿrâb. thk. Muhammed Osmân. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ Abdullâh Muhibbuddîn Abdullâh. et-Tebyîn ʿan mezâhibi’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1986.
• Ukberî, Ebu’l-Bekâ Abdullâh Muhibbuddîn Abdullâh. Şerhu Dîvâni’l-Mütenebbî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Üşmûnî, Nûruddîn Alî b. Muhammed. Menhecu’s-sâlik ilâ Elfiyye İbn Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zebîdî, Abdullatîf b. Ebî Bekr eş-Şercî. İ’tilâfu’n-nusra fî ihtilâfi nuhâti’l-Kûfe ve’l-Basra. thk. Târık el-Cenâbî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk. Lâmât. thk. Mâzin el-Mübârek. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk. Mecâlisu’l-ʿulemâʾ. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1983.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâiki’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Ziyâdât, Târık İbrâhîm - Benî Bekr, Abdulkâdir Muʿrî. “Fesâdu’ş-Şâhidi’ş-Şiʿriyyi’n-Nahvî fî Kütübi’l-Hilâfi’n-Nahvî Şâhide’l-ʿÂmil fî Rafʿi’l-İsmi Beʿde Levlâ Unmûzecen”. Mecelletü Câmiati Kudus el-Meftûha li’l-Ebhâs ve’d-Dîrâsât 41 (2017), 117-126.
• Zübeydî, Muhammed b. el-Hasen. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğaviyyîn. Kâhire: Dâru’l-Meârîf, 1984.