Alternative Understanding Styles Offered by Sufi Thought Against The Faith Problems Generated by Pantheism, Atheism, Deism, Agnosticism

Year 2023, , 179 - 204, 31.12.2023

Esma Sayın

https://doi.org/10.51553/bozifder.1355679

Abstract

Pantheism abolishes the God universe dualism or multiplicity/pluralism and states that God is “everything” in the realm of beings, hence it states that He covers everything. Critics of pantheism advocate that this understanding of God aids atheism by rejecting the idea of transcendence. Again, pantheism has been criticized on the grounds that the phrase “God is in everything” eliminates the distinction between the degrees of existence by, for instance, equating stone and man, and worst of all, Allah. But Sufis advocate that the universe consists of various forms and shapes that constantly change and dissolve. In other words, the universe is nothing but a manifestation of Allah’s names and titles. Wahdat al-Wujūd is a noun-phrase that includes the words unity (wahdat) and existence (wujūd).
Atheism is the idea of “Godlessness” that presents an unbeliever or denial model of man. Sufism, on the other hand, places connecting to Allah with divine love and affection at the center of human life. Deism is based on a rational belief in God that does not need religions, prophets or worship. In Sufism, on the other hand, human beings shape their behaviours with the understanding of Taqwā and Waraʿ, with a sense of responsibility towards Allah, with deep respect and sensitivity to obey orders and prohibitions. Agnosticism is an understanding that avoids making judgments about the existence of God and is in a kind of skepticism or indecision towards God. In Sufism, on the other hand, humanbeing is pleased with his Lord in every situation and circumstance and believes in Him with an undoubted faith with a certain understanding. In this context, in our research, it is aimed to reach current sources, books and articles about Pantheism, Atheism, Deism, Agnosticism, as well as the basic classics of Sufism, and compare and evaluate points between these sources within the scope of our subject.

Keywords

Sufism, Pantheism, Atheism, Deism, Agnosticism

TASAVVUFÎ DÜŞÜNCENİN PANTEİZM’İN, ATEİZM’İN, DEİZM’İN, AGNOSTİSİZM’İN ÜRETTİĞİ İNANÇ PROBLEMLERİNE KARŞI ALTERNATİF ANLAYIŞ TARZLARI

Abstract

Panteizm, Tanrı-âlem ikiliğini/dualizmini ya da çokluğunu/plüralizmini ortadan kaldıran ve Tanrı’nın her şeyi kapsadığını ortaya koyarak O’nun varlıklar alemi içerisinde ‘her şey’ olduğunu ifade eder. Panteizmi eleştirenler, söz konusu Tanrı anlayışının aşkınlık fikrini reddetmek suretiyle, ateizme yardımcı olduğunu söylemişlerdir. Yine Panteizm, ‘Tanrı, her şeydedir.’ demek suretiyle, varlık dereceleri arasındaki ayırımı ortadan kaldırdığı, örneğin taşla insanı ve en kötüsü Allah Teâlâ’yı eşit tuttuğu gerekçesiyle eleştirilmiştir.
Oysa ki mutasavvıflara göre âlem her an değişerek yok olmakta olan birtakım suret ve şekillerden meydana gelmiştir. Yani kainat, Tanrı’nın isim ve sıfatlarının bir yansımasından ibarettir. Vahdet-i vücud, vahdet ve vücûd kelimelerinin birleşiminden meydana gelen bir tamlamadır.
İnançsız veya inkârcı insan modeli ortaya koyan ‘Tanrısızlık’ düşüncesi olan Ateizm yerine Tasavvuf, ilahî aşkla ve muhabbetle Allah’a bağlanmayı insanın hayatının merkezine yerleştirir. Dinlere, Peygamberlere, ibadetlere gerek olmayan aklî bir Tanrı inanışına dayanan Deizm’e karşı tasavvufî düşüncede insan, Takvâ ve Verâ anlayışıyla Allah’a karşı sorumluluk duygusuyla, derin bir saygıyla, emir ve yasaklara uyma hassasiyetiyle davranışlarını şekillendirir.
Tanrı’nın varlığı konusunda yargıda bulunmaktan kaçınan ve Allah’a karşı bir tür şüphecilik veya kararsızlık içerisinde bulunan Agnostizm’e karşı Tasavvufî düşüncede insan, her durum ve şartta Rabbin’den razı olarak O’ndan memnundur ve Yakîn anlayışıyla şüphesiz bir imanla O’na inanır.
Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, Vahdet-i Vücûd, Panteizm, Ateizm, Deizm.

Keywords

Tasavvuf, Panteizm, Ateizm, Deizm, Agnostisizm

Thanks

Teşekkürler

References

• Andre, Peter Saint. Agnosticism. New York: The Ism Book, 2012.
• Ankaravî, İsmail. Minhâcü’l-fukarâ. haz. Saadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Antony, Flew. “Deism”. A Dictionary of Philosophy. 38-47. New York: Gramecery Books, 1999.
• Arıcan, Musa Kazım. Panteizm, Ateizm ve Panenteizm Bağlamında Spinoza’nın Tanrı Anlayışı. İstanbul: İz Yayınları, 2004.
• Ateş, Mustafa. “Baha Tevfik’in Tanrı Problemine Yaklaşımı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2017), 259-280.
• Attâr, Feridüddîn. Tezkiretü’l-evliyâ. haz. Mehmet Zahit Kotku. İstanbul: Dilek Matbaası, 1982.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: Selçuk Yayınları, 1994.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm İbadet Fenomenolojisi. Ankara: Doğuş Matbaacılık, 1987.
• Berman, David. A History of Atheism. London: Oxford University Publishing, 1988.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefi Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Celâleddîn Rumî, Mevlânâ. Mesnevî-i mânevî. thk. Reynold A. Nicholson. Tahrân: İntişârât-ı Hermes, 2003.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Çelik, İsa. Muhammed İkbal’in Tasavvufî Düşüncesi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
• Delueze, Gilles. Spinoza: Pratikal Philosophy. çev. Robert Hurley. San Francisco: City Lights Books, 1998.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/432. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. Huccetullâhi’l-bâliğa. Kâhire: Dârü’t-Türâs, 1985.
• Draper, Paul. Atheism and Agnosticism. New York: The Stanford of Philosophy Publishing, 2017.
• Erdem, Hüsamettin. Bazı Felsefe Meseleleri. Konya: Hüner Yayınları, 2009.
• Erdem, Hüsamettin. Bir Tanrı Âlem Münasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vücûd. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Geylânî, Abdülkadir. Sırru’l-Esrâr, Sırların Sırrı. çev. Mehmet Eren, İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2006.
• Girardi, Jules. “Çağdaş Ateizmin Problemi”. çev. Murtaza Korlaelçi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2000), 365-398.
• Hökelekli, Hayati. Din Psikolojisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Huxley, Thomas. Agnosticism, Collected Essays: Volume V: Science And Christian Tradition. New York: D. Appleton and Company Press, 1902.
• Hyman, Gavin. Atheism in Modern History, The Cambridge Companion of Atheism. ed. Michael Martin. New York: Cabridge University Press, 2007.
• İbn Arabî, Muhyiddîn. Futûhâtu’l-Mekkiyye fî ma’rifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-mülkiyye. Beyrût: Dâru’s-Sâdır, 1994.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1980.
• Kenny, Anthony. “Agnosticism and Atheism, Philosophers and God: At the Frontiers of Faith and Reason”. çev. Yaşar Türkben. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, 11/158-172.
• Kenny, Anthony. The Unknown God: Agnostic Essays. London: Continuum Press, 2005.
• Kıllıoğlu, İsmail. “Deizm”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. 308-314. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.
• Konevî, Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği: Miftahu’l-Gayb. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Risâletü’l-Kuşeyrî. Beyrût: Dâru’l-Hayr, 2003.
• Küçükalp, Kasım; Cevizci, Ahmet. Batı Düşüncesi: Felsefî Temeller. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Martin, Michael. Atheism: A Philosophical Justification. Philadelphia: Temple Publishing, 1990.
• Mehmedoğlu, Ali Ulvi. Tanrıyı Tasavvur Etmek. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2001.
• Mensching, Gustav. Dinî Sosyoloji. çev. Mehmet Aydın. Konya: Tekin Kitabevi, 1994.
• Muhâsibî, Hâris. Riâye li hukûkillâh. Kâhire: Dâru’l-Kütübü’l-Hadîseti, 1970.
• Plantinga, Alvin. Agnosticism, A Companion to Epistemology: Blackwell Companions to Philosophy. ed. Jonathan Dancy, Ernest Sosa, Matthias Steup, Hong Kong: Blackwell Publishing, 2010.
• Plantinga, Alvin. Agnosticism, A Companion to Epistemology: Blackwell Companions to Philosophy. Hong Kong: Publisling, 2010.
• Poidevin, Robin. Agnosticism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• Reçber, Mehmet Sait. Tanrı’yı Bilmenin İmkânı ve Mahiyeti. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2004.
• Rowe, William. “Agnoticism”. Routledge Encylopedia of Philosophy. 68-76. London: Routledge Press, 2015.
• Sayın, Esma. Tasavvuf Eğitimi Hafıza Teknikleriyle Tasavvuf Kavramları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Sayın, Esma. Tasavvuf Terapisi. İstanbul: Hayy Kitap, 2020.
• Sayın, Esma. Tasavvuf Terapisi. İstanbul: Nesil Yayınları, 2014.
• Smith, George H. Atheism: The Case Against God. New York: Prometheus Book, 2003.
• Smith, George. Atheism The Case Against God. New York: Godness Press, 1989.
• Sutherland, Stewert. Atheism and The Rejection of God. Oxford: Gramecery Books, 1977.
• Sühreverdî, Ebû Hafs. Avârifü’l-maârif. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1966.
• Taylan, Necip. Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu. İstanbul: Şehir Yayınları, 2000.
• Topaloğlu, Aydın. Tanrı Tanımazlığın Felsefi Boyutları Teizm Ya Da Ateizm. İstanbul: Kaktüs Yayınları, 2001.
• Topaloğlu, Aydın. Teizm ya da Ateizm: Tanrıtanımazlığın Felsefi Boyutları. İstanbul: Furkan Yayınları, 2001.
• Tûsî, Serrâc. Lümâ fî târihi’t-tasavvufi’l-İslâmiyyi. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyyeti, 2001.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1996.
• Yıldız, Muhammed Ali. “Elmalılı Hamdi Efendi’nin Bazı Tasavvufi Görüşleri”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2019), 118-132.
• Yıldız, Muhammed Ali. “Hüdayi ve Bazı Tasavvufi Görüşleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 62 (2019), 176-193.
• Yıldız, Muhammed Ali. Akşemseddin’de Allah, Kâinat ve İnsan. Ankara: Kalem Neşriyat, 2017.
• Yıldız, Muhammed Ali. Osmanlı’nın Bilgeleri Akşemseddin -8-. İstanbul: İlke Yayınevi, 2017.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.