Türkiye Türkçesi Ağızlarında Ezgert- (< es+ker-t-) Fiili

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 9, 45 - 56, 15.09.2021

Ferdi Güzel

Öz

Es “akıl, hafıza” isminin Türkçede birçok türevi vardır. Bu türevlerden biri olan esker-, ilk kez Kıpçak Türkçesinde tespit edilmiştir. Esker- fiili, “hatırlamak, dikkate almak, hesaba katmak, saygı göstermek” anlamları ile çağdaş lehçelerin birçoğunda varlığını sürdürmektedir. Özellikle Kuzey grubu Türk lehçelerinde yaygın bir kullanıma sahip olan fiilin birçok türevi de vardır. Bu fiil, tarihî ve coğrafî açıdan Doğu ve Kuzey grubu Türk lehçeleri ile yakın ilişkisi olan Türkmen Türkçesi dışındaki Oğuz grubu Türk lehçelerinde bulunmamaktadır. Fakat fiilin -s- > -z- değişimine uğramış ve -t- ettirgen çatı eki ile genişlemiş biçimi olan ezgert-, Türkiye Türkçesi ağızlarında dar bir çevrede yaşamaktadır. Fiil, Türkiye Türkçesi ağızlarında diğer çağdaş lehçelerde bulunmayan çeşitli yan anlamlar da kazanmıştır.

Anahtar Kelimeler

es, esker-, ezgert-, Türkiye Türkçesi ağızları

Teşekkür

Teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1 Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov I. Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• Söyegow, M., Borjakov, A., Sarıhanov, M., Hocayev, B. & Ärnazarov, S. (1999). Türkmen Diliniŋ Grammatikası-Morfologiya, Aşgabat: Ruh.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Alizade, S. (1992). Oğuzname: XVI. Yüzyılda Yazılmış Türk Atasözleri Kitabı. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: TDK Yayınları.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (1996). Tuva ve Hakas Türkçelerinde Fiil. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Atılcan, İ. C. (1977). Erzurum Ağzı Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü. Erzurum: Erzurum Halk Oyunları Halk Türküleri Derneği Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Cansız, S. (2021). Bayburt İli Ağzı Söz Varlığı. Bitirme Tezi. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Demirsoy, A. (2001). Eğin’de Kullanılan ya da Kullanılmış Kökü Belirsiz ya da Başka Bir Dilden Aynen ya da Değiştirilerek Alınmış ve Anadolu’da Kısmen Kullanılan Bazı Kelimeler ve Unutulmaya Yüz Tutmuş Bazı Yer Adları. Ankara.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. (2003). Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet Akalın. Ankara: TDK Yayınları.
• Ganiyev, F. (2013). Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı. Çeviren: Murat Özşahin. Ankara: TDK Yayınları.
• Güngördü, E. (1998). Kazak, Kırgız ve Karakalpak Türkçelerinde Fiil. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kabadayı, R. (2014). Bayburt Demirözü İlçesi Ağzı: Cümle Yapısı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ahmedoğlu, F. Ş. vd. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. Çeviren: H. Oraltay, N. Yüce, S. Pınar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
• Koç, K., Bayniyazov, A. & Başkapan, A. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kyýasowa, G. vd. (2015). Türkmeŋ Dilinin Düşündirişli Sözlügi. Aşgabat: Magtymguly Adyndaky Dil we Edebiýat İnstituty.
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek Tilining İzahli Lugati. Moskva: İzdatel'stvo Russkiy Yazık.
• Narin, F. (1968). Bayburt Halk Ağzı. Bitirme Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi.
• Necip, E. E. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Çeviren: İklil Kurban. Ankara: TDK Yayınları.
• Ölmez, M. (2009). Tuva Atasözlerinden Seçmeler. Sibirische Studien / Sibirya İncelemeleri, 4/1: 50-128.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Özşahin, M.(2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: TDK Yayınları.
• Pavet de Courteille, A. (1870). Dictionnaire Turc-Oriental. Paris: Imprimerie Impériale.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur Morphlogie der türksichen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Edidit Societas Orienatalis Fennica XXI.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexsika Societatis Fenno-Ugricae XVII/ 1.
• Róna-Tas, A. & Berta, Á. (2011). West Old Turkıc, Turkic Loanwords in Hungarian. Wiesbaden: Harrassowitz.
• San, S. Ö. (1990). Gümüşhane Kültür Araştırmaları ve Yöre Ağızları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Starostin, S., Dybo, A. & Mudrak, O. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (H. 1298). Luġat-i Çaġatay ve Türkî-yi Osmanî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (1963-1982). Derleme Sözlüğü I-XII. Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı II (69-119). Ankara: TKAE Yayınları.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Üstün, M. C. (2008). Erzincan (Merkez) Ağzının Ses Bilgisi ve Söz Varlığı, Yüksek Lisans Tezi. Kars: Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldızoğlu, H. (2019). Bayburt İli Halkbilimi ve Etnografyası. Yüksek Lisans Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü I-II. Çeviren: Abdullah Taymas. Ankara: TDK Yayınları.