Orta ve Yeniçağda Van Gölü’nde Gemi Yapımı, Taşımacılık ve Ticaret

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 1 - 24, 06.12.2019

Orhan Kılıç

https://doi.org/10.30517/cihannuma.656073

Cited By: 1

Öz

Van Gölü, yüzölçümü bakımından Anadolu coğrafyasının en büyük gölüdür. Büyüklüğünden dolayı tarihi süreçte deniz veya derya olarak anılmıştır. Bu özelliği ile deniz taşımacılığı ve deniz bağlantılı ürünler bakımından bölgenin askeri ve iktisadi tarihini olumlu bakımdan etkilemiştir. Orta ve yeniçağda Ahlat ve Van’da tersaneler kurularak gölde işleyecek gemiler inşa edilmiştir. Göle kıyısı olan önemli merkezlerde eskiçağlardan itibaren limanlar bulunmaktadır. Ahlat, Van ve Tatvan önemli liman şehirleridir. Erciş, Adilcevaz ve Vastan ise daha küçük limanlara sahiptir. Buralardaki gemiler vasıtasıyla çeşitli nakliyat işleri ve buna bağlı olarak ticari faaliyetler yürütülmüştür. Van Gölü’nde gemi yapımı ve işletmeciliği devletin verdiği izin ve yetkiler çerçevesinde gerçekleşebilmiştir. Gölde devlete ait nakliye maksatlı kullanılan gemilerin yanında, devletin müsaade ettiği oranda ahalinin yaptırdığı küçük çaplı gemiler de işlemiştir.
Van şehri, İran bağlantılı yolların kesişme noktasındadır. Buraya gelen tüccarlar, Van-Tatvan arasındaki karşılıklı nakliye işlerini çoğunlukla bu iki merkezdeki limanlardan göl yoluyla yapmışlardır. Hava şartlarının uygun olduğu zamanlarda Tatvan’dan Van’a kayık veya gemi ile seyahat, karayoluna göre daha az zaman alıyordu ve daha güvenli idi. Bu sebeple, şark seferlerine çıkan Osmanlı ordusunun iaşesi için gerekli olan zahirenin taşınması işinde deniz yolu aktif olarak kullanılmıştır.
Van Gölü çevresindeki bazı merkezlerde bulunan çeşitli madenlerin imalathanelere nakli gemilerle yapılmıştır. Top veya top güllesi (darbzen) dökümü için gerekli olan malzemeler gemiler ile Van Kalesi’ndeki dökümhaneye taşınmıştır. Barut yapımında kullanılan hammadde ve malzemeler imalathanelere göl yoluyla ulaştırılmıştır. Van şehrinin ihtiyacı olan yakacak odun da çevreden toplanmış ve çoğu zaman göl üzerinden şehre getirilmiştir.
Orta ve yeniçağda Van Gölü bağlantılı en önemli ticari unsur balıktır. Bendimâhî Çayı’ndan avlanan balıklar tuzlanarak çevre ülkelere ihraç edilmiştir. Göl çevresindeki gölcüklerde biriken sudan elde edilen soda tozu (boraks), balığın dışındaki bir diğer önemli göl ürünüdür. Dokumacılık mamulleri, sarı zırnık, arsenik, kaya tuzu ve bal bölgedeki diğer önemli ticari unsurlardır.

Anahtar Kelimeler

Van Gölü, Ahlat, Tatvan, gemi taşımacılığı, gemi yapımı, tersane

Shipbuilding, Transportation and Trade in Van Lake During Medieval and Early Modern Era

Öz

Lake Van is the largest lake in Anatolia in terms of surface area. Due to its size, Lake Van is historically referred to as sea. With this feature, it has a positive impact on the military and economic life of the region with respect to maritime transport and marine products. In the medieval and early modern era, shipyards were built in Ahlat and Van to conduct navigation in the lake. The settlements on the lake shore have harbors since ancient times. Ahlat, Van and Tatvan are important port cities; and there are small harbors in Ercis, Adilcevaz and Vastan. Various shipping and commercial activities were carried out in these zones. Shipbuilding and navigation in Lake Van were conducted under the state control. In addition to the state-owned ships used in the lake, small-scale vessels were built by the local population with the permission of the state.
The city of Van is located at the intersection of the Iranian roads. The traders frequenting the region used ships navigating between Van and Tatvan. Traveling by boat or ship from Tatvan to Van took less time and was relatively safer under favorable weather conditions. For this reason, the maritime route has been actively used for the grain delivery, a substantial business for the Ottoman army on Eastern expeditions.
Minerals mined in some centers around Lake Van were transferred to workshops by ships while the materials required for casting cannonballs (darbzen) were transported to the foundry of Van Castle by ships. Raw materials used in the production of gunpowder were delivered to the mills through lake. The firewood required by the city of Van was also collected from the surrounding fields and often brought to the town via the lake.
In the middle ages and early modern times, the most important commercial good in Lake Van is fish. Fish caught in Bendimâhî Stream was salted and exported to neighboring areas. Borax obtained from lagoons around the lake is another important product across the region. Textile products, yellow arsenic sulfide, arsenic, rock salt and honey also appeared as the important commercial goods in the region.

Anahtar Kelimeler

Van Lake, Ahlat, Tatvan, ship transport, trade, shipyard

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) ve Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Kuyûd-ı Kadime (TKGMA)
• Cevdet Askeriye Tasnifi (C. AS), Dosya No: 1049, Gömlek No: 46106, (Tarih: 14 CA 1137/29 Ocak 1725)
• İbnü’l-Emin Bahriye Tasnifi (İE. BH.), Dosya No: 16, Gömlek No: 1438, s. 1-2
• Bâb-ı Defteri Baş Muhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM), No: 167
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD), No: 2775, 4390
• Mühimme Defterleri (MD), No: 5, 14, 31, 32, 47, 48, 59
• Tapu-Tahrir Defterleri (TD), No: 730
• Kuyûd-ı Kadime, No: 343
• 2. Kaynak Eserler
• Âşık Mehmed, Menâzirü’l-Avâlim, (haz. Mahmut Ak), II. Cilt Metin, TTK yay., Ankara, 2007.
• Ebû Yahya Ebû Zekeriyyâ B. Muhammed Kazvînî, Asârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-i İbâd, Beyrut, (tarih yok).
• Ebu’r-Reyhan El-Beyrunî, Kitâbü’s-Saydana fi’t-Tıb, (çev. Esin Kâhya), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 3317, Ankara, 2011.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme 3-4, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat No: 305, (1719-1720’de İbrahim b. Mehmed eliyle istinsah edilmiştir).
• Hudûdu’l-Âlem mine’l-Meşrik ile’l-Mağrib, (haz. V. Minorsky, çev. Abdullah Duman-Murat Ağarı), İstanbul, 2008.
• İbn Haldun, Mukaddime I, (haz. Süleyman Uludağ), Dergâh yay., İstanbul, 2009.
• Kâtip Çelebi, Cihânnümâ, (Süleymaniye U Kütüphanesi Pertvniyal Kısmı 754 Kayıt No’danTıpkıbasım), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul, Ağustos, 2008.
• Nâsır-ı Hüsrev, Sefername, (çev. Abdülvehhab Tarzî), M.E.G.S.B. Devlet Kitapları, İstanbul, 1985.
• Nasûhü’s-Silâhî (Matrakçı), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultân Süleymân Hân, (haz. Hüseyin G. Yurdaydın), TTK yay., Ankara, 1976.
• Tavernier, Jean Baptiste; Tavernier Seyahatnamesi, Editör: Stefanos Yerasimos, (Fransızcadan çev. Teoman Tunçdoğan), Kitap Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul, 2010.
• Yakut el-Hamevî, Ebû Abdullah Şehâbeddîn, Mûcemü’l-Büldân I-V, (thk. Ferîd Abdülaziz Cundî), Beirut, (Darü’l-Kütûbi’l-İlmiyye), tarih yok.
• 3. Araştırma/İnceleme Eserler
• Alper, Cengiz, Çeşitli Yönleriyle Van (Araştırma, İnceleme), Yargıçoğlu Matbaası, İkinci Baskı, Ankara, Ekim 1983.
• Brummett, Palmira, Osmanlı Denizgücü, (çev. H. Nazlı Pişkin), Timaş yay., İstanbul, Şubat 2009.
• Demirtaş, Mehmet, “XVI. Yüzyılda Van Gölü’nün Adının Tatvan Denizi Olduğunu Gösteren Bir Kaynak: Tezkiretü’l-Bünyan”, VII. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri, (ed. Oktay Belli), Bursa, 2013, s. 309-311.
• , “Osmanlı Hâkimiyetinde Van Gölü’nde Denizcilik”, Uluslararası Piri Reis ve Türk Denizcilik Tarihi Sempozyumu 26-29 Eylül 2013/İstanbul, Türk Denizcilik Tarihi Bildiriler, TTK yay., C. 5, Ankara, 2004, s. 89-102.
• Demirtaş, Mehmet, Oktay Subaşı, Osmanlıdan Cumhuriyete Vangölü Denizcilik Tarihi, Tatvan Kaymakamlığı yay., Tatvan, 2015.
• Ermeni Halkının Tarihi, (der. Gerard Dedeyan, Fransızcadan çev. Şule Çiltaş), Ayrıntı yay., Şubat 2015.
• Genç, Serdar, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Şark Seferlerinde Van Gölü’nde Ulaşım”, CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri 14-16 Nisan 2011 Uşak, (Yayına Hazırlayanlar: Adnan Şişman, Tuncer Baykara, Mehmet Karayaman), Cilt 3, İzmir, Aralık 2011, s. 1405-1413.
• Göney, Süha, “Van-Coğrafya”, İslam Ansiklopedisi, Birinci Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Eğitim Basımevi, Cilt 13, İstanbul 1986, s. 194-197.
• Göyünç, Nejat, “Van-Tarih”, İslam Ansiklopedisi, Birinci Baskı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Eğitim Basımevi, Cilt 13, İstanbul 1986, s. 197-202.
• Hinz, Walther, İslâm’da Ölçü Sistemleri, (çev. Acar Sevim), Marmara Üniversitesi Yayınları No: 487, Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 21, İstanbul, 1990. Kevorkian, Raymond H.-Paul B. Paboudjıan, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, Fransızcadan Çeviren: Mayda Saris, (haz. Ararat Şekeryan-Ardaşes Margosyan), İstanbul, 2012.
• Kılıç, Orhan, “Osmanlı Döneminde Van Gölü ve Hayat”, Osmanlı Devleti’nde Nehirler ve Göller 2, (haz. Şakir Batmaz-Özen Tok), Not yay., Kayseri, 2015, s. 49-68.
• , “Van”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul, 2012, s. 505-510.
• , XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), Van Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları No: 6, Ankara, 1997.
• Kurt, Yılmaz, “Van Eyaletinde Vakıf ve Mülk Sahipleri”, Musa Çadırcı’ya Armağan Yazılar, (haz. Selda Kılıç, Bekir Koç, Tülay Ercoşkun), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 2012, s. 299-308.
• Mangaltepe, İsmail, Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl), Kitabevi yay., İstanbul, 2009.
• Mercan, Salih, “Van Gölü’nde Nakliye ve Ulaşım”, Tarih ve Toplum, İletişim yay., C. 34, S. 204, Aralık 2000, s. 39-44.
• Özdal, Ahmet, Ortaçağ Ekonomisi ve Müslüman Tüccarlar (X-XIV. Yüzyıllar), Selenge yay., İstanbul, 2016.
• Tarhan, M. Taner, “Urartu Krallığı’nın Başkenti Tuşpa M.Ö 840-590”, Aktüel Arkeoloji Dergisi, 21, (Mayıs-Haziran 2011), İstanbul, s. 65-80.
• Taşcı, Kemal; Selçuklular Zamanında Van Gölü Havzası (1018-1243), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2013.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İkinci Baskı, İstanbul, 1980.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt II, Yedinci baskı, TTK yay., Ankara.
• Van Vilayet Salnamesi (Van İl Yıllığı) 1315 (1899), (Eski Harflerden çev. Salih Allahverdi-Osman Güven), Van Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları No: 1, Ankara, 1995.