DOĞU AKDENİZ’DE SALGIN HASTALIKLARLA MÜCADELE: KLAZOMEN (URLA) TAHAFFUZHANESİ

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 131 - 156, 27.12.2021

Ufuk Adak

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1040300

Cited By: 2

Öz

Doğu Akdeniz’in önemli liman kentlerinden biri olan İzmir, 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin başlıca ticaret merkezlerinden biriydi. Bu yüzyılda özellikle vapur ve trenlerin kullanımının yaygınlaşması ile birlikte artan insan hareketliliği, İzmir’i Akdeniz karantina ağında oldukça stratejik bir konuma getirmiştir. Bu makale, 19. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen Klazomen (Urla) Tahaffuzhanesi’nin kolera ve veba gibi bulaşıcı hastalıkların önlenmesinde oynadığı rolü uluslararası karantina uygulamaları ve kamu sağlığı veçhelerinden ele almaktadır. Klazomen Tahaffuzhanesi, özellikle salgın hastalık dönemlerinde ve insan hareketliliğin yoğun olduğu Hac zamanında Doğu Akdeniz’in başlıca sterilizasyon ve sağlık merkezlerinden biri haline gelmiştir. Özellikle etüv gibi yeni sağlık teknolojileri İstanbul’daki Kavak Tahaffuzhanesi’nden sonra ilk kez bu tahaffuzhanede kullanıma girmiştir. Bakteriyoloji, hijyen ve kamu sağlığı, 19. yüzyıl devletlerinin ortak gündemidir. Osmanlı yönetimi, bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemek için bir seri nizamname yayımlayarak, tahaffuzhaneler ile kamu sağlığının korunmasını sağlamış ve salgın hastalıkların özellikle devletin merkezi olan İstanbul’a sirayet etmesini önlemeye çalışmıştır. İmparatorluğun aldığı bu sıhhi tedbirler ile tebaanın talepleri bazı durumlarda örtüşmemektedir

Anahtar Kelimeler

Urla (Klazomen), Karantina, Bulaşıcı Hastalıklar, İzmir, Kamu Sağlığı

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıâli Evrâk Odası (BEO): 255/19054; 227/16982; 3194/239543; 3205/240356; 45/3352; 3202/240106; 3207/240495; 3209/240651; 1517/113708; 3019/226385; 134/9992; 266/19877.
• Dâhiliye Nezâreti İdare Evrâkı (DH.İD): 50/16. Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT): 1755/95; 1771/90; 501/73; 74/13; 4/42; 115/47.
• Dâhiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umumiye İdaresi (DH.MUİ): 167/47.
• Hâriciye Nezâreti İdare Evrâkı (HR.İD): 1001/65; 1001/67; 1001/68.
• Hâriciye Nezâreti Umur-ı Hukukiye-i Muhtelite Müdiriyeti (HR.UHM): 118/35.
• İrâde Husûsî (İ.HUS): 1/19; 160/101. Mâliye Nezâreti Emlâk-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM): 24/15; 896/4.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV): 66/72. Sadâret Mühimme Kalemi Evrâkı (A.MKT.MHM): 576/24; 571/10; 562/30; 578/8; 576/20; 566/14; 582/15; 588/17; 590/1; 572/23; 576/17; 572/13; 576/22; 579/16; 580/10; 567/27.
• Yıldız Başkitâbet Dairesi Marûzâtı (Y.PRK.BŞK): 28/26. Yıldız Husûsî Marûzât (Y.A.HUS): 263/59; 384/104; 266/125; 173/120.
• Yıldız Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzâtı (Y.PRK.SGE): 6/2. Yıldız Mütenevvî Marûzât (Y.MTV): 99/67; 81/100.
• National Archives and Records Administration (NARA, Amerika Birleşik Devletleri)
• No. 61, Consulate Of The United States, Smyrna, Turkey, August 28, 1900. August 28, 1900 - September 3, 1900. MS Turkey: Records of the U.S. Department of State, 1802-1949: Despatches From U.S. Consuls in Smyrna, Turkey, 1802-1906. National Archives (United States). Archives Unbound, https://link.gale.com/ apps/doc/SC5111623779/GDSC?u=cumhurb&sid=GDSC&xid=71be1ae5 . Accessed 1 May 2020.
• No. 92, Consulate Of The United States, Smyrna, Turkey, September 28, 1901. 28 Sept. 1901. MS Turkey: Records of the U.S. Department of State, 1802-1949: Despatches From U.S. Consuls in Smyrna, Turkey, 1802-1906. National Archives (United States).
• No. 173, Consulate Of The United States, Smyrna, August 31, 1903. 31 Aug. 1903. MS Turkey: Records of the U.S. Department of State, 1802-1949: Despatches From U.S. Consuls in Smyrna, Turkey, 1802-1906. National Archives (United States).
• Hizmet, 2 Aralık 1893, s. 1; 2 Kasım 1890, s. 1; Journal Des Débats Politiques et Littéraires, 15 Ekim 1890, s. 3
• Servet-i Fünun, “Sefainde Tebhirat”, 30/765, 21 Aralık 1905, s. 161-163; Servet-i Fünun, 30 Kasım 1890, sy. 1, s. 8.
• 1912 Beynelmilel Paris Mukavele-i Sıhhiyesi, Kader Matbaası, Dersaadet 1339 (1920).
• Apéry, François, “Pierre Apéry (1852-1918): Un Pharmacien Face À La Peste Dans L’Empire Ottoman”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, s. VI/1, 2004, s. 15-35.
• Arı, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• “Asitane-i Âliyye’de tahaffuzhanenin inşasına kadar boğaz-ı bahr-ı sefid’de ittihaz olunan karantina’da sefain-i Osmaniye ve ecnebiyenin tabi oldukları şeraite dair talimat”, 1252 (1836), Salname-i Hariciye, Sene 1318 (1900), s. 439.
• Asker, Ahmet, “Alman Konsolosluk Raporlarına Göre 1911-1914 Yılları Arasında Osmanlı Liman Kentlerinde Kolera”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 22:1, 2021, s. 101-119.
• Ayar, Mesut, “1900 İzmir ve 1901 İstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Devam Eden Etkisi”, History Studies, 2/2, 2010, s. 173-188.
• Aydın Vilayet Sâlnâmesi, 1296 (1879). Aydın Vilâyet Sâlnâmesi, R. 1307/H. 1308, İbrahim Câvid, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2010.
• Baldwin, Peter, Contagion and the State in Europe, 1830-1930, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
• Bashford, Alison, Imperial Hygiene: A Critical History of Colonialism, Nationalism and Public Health, Palgrave Macmillan, New York 2004.
• Beyru, Rauf, 19. Yüzyılda İzmir Kenti, Literatür, İstanbul 2011.
• , Rauf, 19. Yüzyılda İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, İzmir 2005.
• Borel, Frederic, Étude d'hygiène Internationale: Choléra et peste dans le Pèlerinage Musulman, 1860-1903, Masson et Cie, Paris 1904.
• Böke, Pelin, “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”, CTTAD, VIII/18-19, s. 137-159.
• Bulmuş, Birsen, Plague, Quarantines and Geopolitics in the Ottoman Empire, Edinburgh University Press, Edinburgh 2012.
• Chiffoleau, Sylvia, “Les pèlerins, de La Mecque, les germes et la communauté internationale”, Médecine/Sciences, sy. 27, 2011, s. 1121-1126.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
• Deschamps, Gaston, Sur Les Routes D’Asie, Armand Colin Et Cie, Paris 1894.
• Doğan, Güner, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Karantina Uygulaması ve Venedik Uluslararası Sıhhiye Konferansı”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 15, 2011, s. 91-109.
• Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Tahaffuzhanelerinde Düstur-ül-amel tutulmak üzere Meclis-i Umur-ı Sıhhiye’nin 15 Haziran sene 1315 tarihli ictimaında usul-i tebhir hakkında kararlaşdırılan talimat-ı umumiyenin tercümesidir, Matbaa-i Osmaniye, Dersadet 1315 (1897).
• Engelmann, Lukas, Christos Lynteris, Sulphuric Utopias: A History of Maritime Fumigation, The MIT Press, Cambridge 2020.
• Erdem, Ufuk, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923), yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Ersoy, Nermin, Yuksel Gungor, Aslıhan Akpınar, “International Sanitary Conferences from the Ottoman perspective (1851-1838)”, Hygiea Internationalis: An Interdisciplinary Journal for the History of Public Health, sy. 10, 2011, s. 53–79.
• Etker, Şeref, “Paul-Louis Simond ve Bakteriyolojihane-i Osmani’nin Çemberlitaş’ta Açılışı (21 Eylül 1911)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X/2, 2009, s. 13-33.
• Ferrier, J., Des Lazarets Des Quarantaines et de la Conférence Internationale pour L’Organisation d’un Service Sanitaire En Orient, Chez Germer Baillière, Paris 1867.
• Frangakis-Syrett, Elena, “The making of an Ottoman port: The quay of Izmir in the nineteenth century”, The Journal of Transport History, 22/1, 2001, s. 23-46.
• Geçili, Derya, “Osmanlı Devleti’nde Hacıların Gemilerle Nakledilmesi Sırasında Alınan Önlemler”, Tarih Okulu Dergisi, Haziran 2017, sy. XXX, s. 61-83.
• Huber, Valeska, “The Unification of the Globe by Disease? The International Sanitary Conferences on Cholera, 1851-1894”, The Historical Journal, vol. 49, No. 2, (Jun., 2006), s. 453-476.
• Howard-Jones, Norman, The Scientific Background of the International Sanitary Conferences (1831-1938), World Health Organization, Geneva 1975. “İlk Defa olarak Anadolu canibinde İttihaz Olunan Karantina Kordonuna Dair Fermanı Hümayun”, Evahir-i Safer 1254 (1838), Salname-i Hariciye, Sene 1318 (1900), s. 442.
• İzmir Şehir Rehberi, 1941, Ed. Suad Yurdkoru, İzmir Belediyesi Neşriyatı, İzmir 1941.
• “Karantina memurlarının keyfiyet-i memuriyetleriyle haklarında defterdardan ve mal müdür ve memurları taraflarından olunacak muamelata dair talimat”, 15 Muharrem 1267 (20 Kasım 1850); “Karantina rüsumu tarifesi”, 3 Zilhicce 1272 (5 Ağustos 1856), Salname-i Hariciye, s. 664; Bahriye-i Ticariye Salnamesi, 1329 (1913), s. 82-83.
• Karcı, Erol, “Kolera ile Mücadelede Örnek Bir Sağlık Müessesesi: Sinop Tahaffuzhanesi ve Faaliyetleri (1892-1908), XVII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 15-17 Eylül 2014, Kongreye Sunulan Bildiriler, IV. Cilt – V. Kısım Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018, s. 1871-1893.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Timaş, İstanbul 2010.
• Kaya, Mehmet, “Balkan Savaşları Sırasında Anadolu’ya Göçler ve Karşılaşılan Sorunlar”, 100. Yılında Balkan Savaşları (1912-1913): İhtilaflı Duruşlar, c. 1, Ed. Mustafa Türkeş, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, s. 295-309.
• Kontente, Léon, Smyrne et l’Occident, Yvelinéedition, Montigny-le-Bretonneux 2005.
• Low, Michael Christopher, “Empire and the Hajj: Pilgrims, Plagues, and Pan-Islam Under British Surveillance, 1865-1908”, International Journal of Middle East Studies, sy. 40, 2008, s. 269-290.
• Midhat, Ahmed, “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’de Karantina, Yani Usûl-ü Tahaffuzun Tarihçesi”, Salnâme-i Nezaret-i Umur-ı Hariciye, 1318 (1902), s. 436-471.
• Ottoman-Southeast Asian Relations: Sources from the Ottoman Archives, vol. 1, Ed. İsmail Hakkı Kadı-A.C.S. Peacock, Brill, Leiden 2020.
• Ömer, Besim, Akil Muhtar, Koleraya Karşı İttihazı Lazım Gelen Tedâbir ve Etıbbaya Rehber, Arşak Garviyan Matbaası, İstanbul 1328 (1910).
• Özgişi, Tunca, “Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Anadolu’ya Zorunlu Göçler ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Yardım Faaliyetleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 7, sy. 31, 2014, s. 387-393.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• Proceedings of the International Sanitary Conference Opened At Constantinople on the 13th February 1866.
• Promitzer, Christian, “Prevention and stigma: the sanitary control of Muslim pilgrims from the Balkans, 1830-1914”, Mediterranean Quarantines, 1750-1914: Space, Identity and Power, Ed. John Chircop-Francisco Javier Martines, Manchester University Press, Manchester 2018, s. 145-170.
• Proust, A., La Défense de L’Europe contre Le Choléra, G. Masson, Paris 1892.
• Rapport de la Commission Chargée Par Le Conseil de Santé d’Élaborer un Projet de Tarif des Droits Sanitaires dans L’Empire Ottoman, Imperimerie Centrale, Constantinople 1866. Sarıkaya, Özlem, Murat Civaner, “Yirminci Yüzyılın Başlarında Anadolu’ya Göçler, Oluşan Halk Sağlığı Sorunları ve Sunulan Sağlık Hizmetleri”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, sy. 12-15, İstanbul, 2006, s. 75-84.
• Sarıyıldız, Gülden, Oya Dağlar Macar, “Cholera, Pilgramage, and International Politics of Sanitation: The Quarantine Station on the Island of Kamaran”, Plague and Contagion in the
• Islamic Mediterranean, Ed. Nükhet Varlık, ArcHumanities Press, Croydon 2017, s. 243-275.
• , “Osmanlılar’da Hıfzıssıhha”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 17, İstanbul 1998, s. 319-312.
• , “Karantina”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, İstanbul 2001, s. 463-465.
• , Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• Serçe, Erkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de Belediye (1868-1945), Dokuz Eylül Yayınları, İzmir 1998.
• Şahin, Kâmil, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Kastamonu’da Hastahaneler”, İkinci Kastamonu Kültür Sempozyumu Bildirileri (18-20 Eylül 2003), Kastamonu Valiliği, Ankara 2005, s. 119-124.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N., “Türkiye Karantina Tarihine Giriş I”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, c. 20, sy. 3, 1957, s. 418-444.
• , “Türkiye Karantina Tarihine Giriş III”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt 21, sy. 1, 1958, s. 146-169.
• Tiryaki, Kerim, “Osmanlı Devletinde Muhacirîn-i İslamiyenin İskânı; Problemler ve Çözüm Çabaları (1850-1900)”, Gaziantep Üniversitesi, yayımlanmamış doktora tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• Tulasoğlu, Gülay, ““Humble Efforts in Search of Reform”: Consuls, Pashas, and Quarantine in Early-Tanzimat Salonica”, Well-Connected Domains: Towards an Entangled Ottoman History, Ed. Pascal W. Firges vd., Brill, Leiden 2014, s. 188-207.
• Tuncbilek, Gonca Z., “Quarantine (d) Space: Urla-Izmir (Smyrna) Island”, Space and Culture, Vol. 23 (3), 2020, s. 246-252.
• Uludağ, Osman Şevki, “Son Kapitülâsyonlardan Biri Karantina”, Belleten, II/7,8, 1938, s. 445-467.
• Ünver, A. Süheyl, “Osmanlı Tababeti ve Tanzimat Hakkında Yeni Notlar”, Tanzimat, MEB, İstanbul 1999, s. 947-959.
• Watts, Sheldon, “Cholera and the maritime environment of Great Britain, India and the Suez Canal: 1866-1883”, International Journal of Environmental Studies, sy. 63:1, 2006, s. 19-38.
• Yaşayanlar, İsmail, “Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Ed. Burcu Kurt-İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017, s. 2-24.
• , “Osmanlı Döneminde Uygulanan Deniz Karantinasına İlişkin Bazı Bilgiler”, Âb-ı Hayât’ı Aramak: Gönül Tekin’e Armağan, Ed. Ozan Kolbaş-Orçun Üçer, Yeditepe, İstanbul 2018, s. 737-761.
• Yıldırım, Nuran, ““Karantina İstemezük” Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamalarına İsyanlar”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar: Sağlık Tarihi Yazıları I, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014, s. 70-88.
• , “Disinfecting Stations in Ottoman Empire”, Science in Islamic Civilisation: Proceedings of the International Symposia, Science Institutions in Islamic Civilisation and Science and Technology in the Turkish and Islamic World, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu-Feza Günergun, IRCICA, İstanbul 2000, s. 267-277.
• , “Tersane-i Amire Fabrikaları’nda Tebhir Makinası/Etüv Üretimi ve Kullanımı”, Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyumu Bildirileri, 22-23 Mayıs 2003, Ed. Süleyman Faruk Göncüoğlu, Kadir Has Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 421-429.
• Yılmaz, Ebru, “A Discussion on the Spatial Representation of the Ottoman Modernization: Urla Quarantine Building”, Online Journal of Art and Design, volume 8, issue 4, October 2020, s. 1-24.
• Yılmaz, Elif, “Demirden Leblebi: Girit, Ayvalık’a Yerleşen Girit Mübadilleri”, Sosyoloji Dergisi, sy. 3:22, 2011, s. 157-189.
• Zandi-Sayek, Sibel, Ottoman Izmir: The Rise of a Cosmopolitan Port (1840-1880), University of Minnesota Press, London 2012.