Mirzə Fətəli Axundzadə Şərq və Qərb mədəni ənənələri kontekstində

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 5 - 12, 01.12.2024

Şahbaz Musayev

Öz

Doğu halklarının edebiyatında drama türünün, gerçekçi sanatsal düzyazının ve profesyonel edebiyat eleştirisinin kurucusu Mirza Fatali Ahundzade'nin (1812-1878) dünya görüşünün temeli, klasik Doğu ve Batı edebiyatı ve kültürünün sentezidir. Yeni çağın dev bir temsilcisi olarak gelişmesinde Doğu ve Batı edebiyat-bilim-felsefi düşüncesinin eşsiz bir rolü olmuştur. M.F.Ahundzade'nin görüşlerine göre klasik miras kavramı, Doğu ve Batı edebiyatını ve felsefesini kapsamaktadır. Dolayısıyla M.F. Akhundzade'den ve klasik miras sorunundan bahsederken düşünürün Doğu ve Batı kaynaklarına olan referansını ve tavrını hem ayrı ayrı hem de bir arada karmaşık bir biçimde ele almak gerekir.
M.F. Akhundzade, hem modern ulusal edebiyatın yaratılmasında hem de yeni edebiyat türünün toplumun gelişmesinde ve modernleşmesinde oynadığı rol anlayışında Batı edebiyat düşüncesinden yararlanmıştır. O Homer, Sokrates, Platon, Shakespeare, Moliere, Voltaire, Montesquieu, Rousseau, Diderot vb.'dir. yaratımlarıyla tanıştı ve onları çok takdir etti. Toplumun demokratikleşmesi, düşünce ve ifade özgürlüğü konusundaki düşüncelerinde John Milton ve John Stewart Mill gibi filozoflardan yola çıkarak onların fikirlerini mektuplarında ve müstakil eserlerinde savundu.
M.F.Akhundzade, Arapça, Farsça ve Türkçe dillerini çok iyi bildiği için gençlik yıllarından itibaren Doğu edebiyatı ve felsefesiyle tanıştı. Edebi-sanatsal, ilmi-felsefi eserlerinde Firdevsi, Nizami, Hafız, Celaleddin Rumi (Mollayi-Rumi) ve diğerlerinde defalarca Doğu kaynaklarına atıfta bulunmuştur. Klasiklerin yaratıcılığına hem işçilik açısından hem de edebiyat ve zaman bağlamında değer veriyordu. Azerbaycanlı edebiyat eleştirmenleri M.F. Ahundzade'nin klasik mirasa karşı tutumunu farklı açılardan değerlendirdiler. M.F. Akhundzade'nin edebi-teorik görüşleri incelendiğinde, onun bireysel ruh halinin bir ifadesi olan klasik Doğu divan edebiyatını kabul etmediği, edebiyatın toplumdaki rolünü dikkate alarak modern Batı edebiyatını tercih ettiği görülmektedir. Makalede M.F. Ahundzade'nin sanatsal ve bilimsel-teorik düşünceleri Batı ve Doğu kültürel gelenekleri bağlamında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mirze Fetheli Ahundzade, klasik miras, Doğu, Batı, kaynak, gazel, modern edebiyat, toplum

Mirzə Fətəli Axundzadə Şərq və Qərb mədəni ənənələri kontekstində

Öz

Şərq xalqlarının ədəbiyyatında dram janrının, realist bədii nəsrin, professional ədəbi tənqidin banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin (1812-1878) dünyagörüşünün əsasını klassik Şərq və Qərb ədəbiyyatı və mədəniyyətinin sintezi təşkil edir. Onun yeni epoxanın nəhəng nümayəndəsi kimi yetişməsində Şərq və Qərb ədəbi-elmi-fəlsəfi fikrinin misilsiz rolu olmuşdur. M.F.Axund¬zadənin görüşlərində klassik irs anlayışı məhz Şərq və Qərb ədəbiyyatı və fəlsəfəsini əhatə edir. Odur ki, M.F.Axundzadə və klassik irs problemindən bəhs edərkən mütəfəkkir yazıçının Şərq və Qərb mənbələrinə həm ayrılıqda, həm də bir yerdə, kompleks halında müraciətini və münasibətini əsas götürmək lazımdır.
M.F.Axundzadə həm modern milli ədəbiyyat yaradıcılığında, həm də yeni tipli ədəbiyyatın cəmiyyətin inkişafı və müasirləşməsində roluna dair konsepsiyasında Qərb ədəbi düşüncəsindən bəhrələnmişdir. O, Homer, Sokrat, Platon, Şekspir, Molyer, Volter, Monteskyö, Russo, Didro və b. yaradıcılığı ilə yaxından tanış olmuş və onları yüksək qiymətləndirmişdir. Cəmiyyətin demokratik-ləşməsi, fikir və söz azadlığı ilə bağlı düşüncələrində Con Milton, Con Stüart Mill kimi filosofların baxışlarını əsas götürmüş, məktublarında, ayrı-ayrı əsərlərində onların ideyalarını müdafiə etmişdir.
Ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl bildiyindən M.F.Axundzadə Şərq ədəbiyyatı və fəlsəfəsi ilə hələ yeniyetməlik illərindən tanış olmuşdur. Ədəbi-bədii, elmi-fəlsəfi əsərlərində Şərq mənbələrinə dönə-dönə müraciət etmiş, Firdovsi, Nizami, Hafiz, Cəlaləddin Rumi (Mollayi-Rumi) və b. klassik-lərin yaradıcılığını həm sənətkarlıq baxımından, həm də ədəbiyyat və zaman kontekstində dəyər-ləndirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları M.F.Axundzadənin klassik irsə münasibətini müxtəlif rakurslardan dəyərləndirmişlər. M.F.Axundzadənin ədəbi-nəzəri görüşlərinin təhlili göstərir ki, o, fərdi əhval-ruhiyyənin ifadəçisi olan klassik Şərq divan ədəbiyyatını qəbul etməmiş, ədəbiyyatın cəmiyyətdə oynadığı rolu nəzərə alaraq üstünlüyü modern Qərb ədəbiyyatına vermişdir. Məqalədə M.F.Axundzadənin bədii və elmi-nəzəri düşüncələri Qərb və Şərq mədəni ənənələri kontekstində araşdırılmışdır.

Anahtar Kelimeler

M.F.Axundzadə, klassik irs, Qərb, Şərq, mənbə, qəzəl, modern ədəbiyyat, cəmiyyət

Destekleyen Kurum

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

Kaynakça

• Axundov, M. F. (1987). Bədii və fəlsəfi əsərləri (Vol. 39). Yazıçı.
• Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. (2011). (Vol. 6). Elm.
• Həbibbəyli, İ. (2014). Ədəbiyyat nəzəriyyəsi yollarında. Poetika.izm, Ədəbiyyat İnstitutunun elmi əsərləri, 1.
• Həmidov, İ. (2013). Mirzə Fətəli Axundzadə və ərəb-islam mədəniyyəti. Azərbaycan, 1, 166-172.
• Kərimli, T. (2012). Mirzə Fətəli Axundzadə və klassik irs. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası.
• M.F.Axundzadənin arxivi. In A. M. F. a. Ə. İnstitutu (Ed.).
• Milton, J. (1918). Areopagitica. Cambridge : University Press.
• Musayev, S. (2019). The Bulding of a Democratic Society and Reflection of People`s Factor in the Narrative «The Deceived Stars» By M.F.Akhundzadeh. Genero & Direito, 8(7), 523-535.https://doi.org/10.22478/ufpb.2179-7137.2019v8n7.50080
• Musayev, S. (2020). Relatıonshıps of Mirza Fatali Akhundzada with his contemporaries in the field of struggle for new alphabet. Periódico do Núcleo de Estudos e Pesquisas sobre Gênero e Direito Centro de Ciências Jurídicas, 9(2), 807-823.
• Qasımzadə, F. (1974). XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Maarif.
• Shahbaz, M. (2019). Social and Cultural Ties of Mirza Fatali Akhundzade with His Contemporaries (In The Context of the Struggle for the Printing of the Treatise "Letters Kemal-Ud-Dowle"). International Journal of Humanities and Social Science Invention (IJHSSI), 8(4).
• Мусаев Ш. (2017). Вопросы интеграции в Европу в творчестве М.Ф.Ахундзаде. Филологические науки. Вопросы теории и практики, 12(10), 83-87. https://doi.org/https://doi.org/10.30853/filnauki.2019.10.19 (24.07.2019)
• Talıbzadə, K. (1994). Seçilmiş əsərləri (Vol. 2). Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
• Yurtsever, A. (1950). Mirza Fethali Ahuntzadenin hayatı ve eserleri. Yeni Cezaevi Matbaası.
• Шамиоглу (Мусаев), Ш. (2017). М.Ф.Ахундзаде: задачи современной национальной литературы (в контексте литературы и общества, литературы и времени) Мiжнародний Гуманiтарний Унiверситет, Науковий вiсник мiжнародного гуманитарного унiверситету, 29(1), 115-118.