Botanical Vocabulary of Chagatay Dream Interpretation

Year 2025, Issue: 7, 23 - 37, 28.05.2025

Eda Tabak , Saidbek Boltabayev

https://doi.org/10.62425/ctdal.1662862

Abstract

The many dream interpretations have survived in the Turkish language to the present day. Some of these are translations, while others were originally written in Turkish. One such interpretation, composed in Chagatai Turkish, is preserved in the French National Library under the number 1004A in the Turkish Manuscripts collection. This article examines the botanical elements found in this dream interpretation. The aim of the study is to identify plant names – such as vegetables, fruits, trees, and legumes – mentioned in the text and to reveal their etymological origins, modern Turkish equivalents, and scientific names. Semantic analysis has been carried out based on their usage in the text. The inclusion of plant names in dream interpretations reflects the folk beliefs and cultural values of the period. For each plant name, its spelling, transcription, genus, scientific name, and origin are presented, followed by definitions and contextual examples from the manuscript. In addition to the names of fruits, flowers, vegetables, legumes, and trees, other plant-related terms are also considered in this study. The findings indicate that the botanical vocabulary in historical texts lends itself to multifaceted analysis and can offer valuable contributions to research in this field.

Keywords

Chagatai Turkish, interpretation, dream, botany, vocabulary, plant

Çağatayca Rüya Tabirnamesinin Botanik ile İlgili Söz Varlığı

Abstract

Türk dili ile çok sayıda rüya tabirnameleri günümüze ulaşmıştır. Bunların bazıları tercüme eserler ise bazı tabirnameler doğrudan Türkçe telif edilmiştir. Çağatay Türkçesiyle yazılan tabirnamelerden biri Fransa Milli Kütüphanesinde Türkçe Yazma Eserler 1004A numarada kayıtlıdır. Bu makalede, Çağatay Türkçesiyle kaleme alınmış bu rüya tabirnamesinde yer alan botanik unsurlar incelenmiştir. Çalışmanın amacı, metindeki sebze, meyve, ağaç, baklagil gibi bitki adlarını tespit ederek bu kelimelerin etimolojik kökenlerini, günümüz Türkçesindeki karşılıklarını, bilimsel adlarını ortaya koymaktır. Bu doğrultuda metin içi anlamlandırma yapılmıştır. Bitki adlarının rüya tabirlerindeki kullanımları, dönemin halk inanışlarını ve kültürel değerlerini yansıtmaktadır. Makalede kelimenin yazma eserdeki imlası, çeviri yazısı, cinsi, bilimsel adı ve kökeni gösterildikten sonra, tanımı yapılmış ve metinden örnek verilerek Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Çalışmada eserde geçen meyve adları, çiçek adları, sebze adları, baklagiller, ağaçların isimlerinin dışında bitki ile ilgili diğer kelimelere de yer verilmiştir. Elde edilen sonuçlar, tarihî metinlerdeki botanik söz varlığının çok yönlü analizlere açık olduğunu ve bu alandaki çalışmalara katkı sağlayabileceğini göstermektedir.

Keywords

Çağatay Türkçesi, tabirname, rüya, botanik, söz varlığı

References

• Abik, A. D. (2005). Meyveler münazarası - Doğu Türkçesi. Seçkin Yayıncılık.
• Akalın, Ş. H. (2011). Türkçe sözlük. TDK Yayınları.
• Arat, R. R. (1985). Yusuf Has Hâcib. Kutadgu bilig II. Çeviri. TDK Yayınları.
• Baskakov, N. A. (1958). Karakalpaksko-Russkiy slovar. İnostrannih i Natsionalnih Slovarey. (In Russian)
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press. (In English)
• Çelik, F. (2024). Türk dilinde köken konusu tartışmalı bazı bitki isimleri üzerinde bir değerlendirme. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (37), 95-107. https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1494028
• Dehhoda, A. E. (1999). Lugat-name-yi dehhoda. Müessese-yi Çap ve İntilarat-ı Danişgah-ı Tahran.
• Doğan, N. (2006). Adbilim açısından Samsun, Ordu ve Sinop ağızlarında armut, elma ve erik adları (Tez No. 187345) [Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud dîvânu lugâti’t-Türk. Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1993). Around the Turkic ‘apple’. The Journal of Indo-European Studies, 21(1-2), 27-36. (In English)
• Erdoğan, A. (1993). Türkçe rüya tabirnameleri ve İbn-i Sîrîn’den tercüme edilen bir tabirname (Tez No. 26239) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. (1997). Yazıkı Russkoy Kulturı. (In Russian)
• Gül, B. (2017). Arap harfli Moğolca sözlüklerde meyve adları. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 5(10), 171-180. https://doi.org/10.33692/avrasyad.509443
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. I-II. TDK Yayınları.
• Karaağaç, G. (2004). Türkçenin Dünya Dillerine Etkisi. Akçağ Yayınları.
• Kartalcık, V. (2008). Anadolu ağızlarında üzüm adlandırmaları. Journal of Turkish Studies. 3(5), 663-711. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.447
• Koç, K., Bayniyazov, A., Bakapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Nadalyaev, V. M. vb. (1969). Drevnetyurskiy slovar. Akademia Nauk SSSR. (In Russian)
• Necip, Emir Necipoviç. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). TDK Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbek Tilining İzahlı Lugati (2020). (Tom I-V). Özbekistan Milli Ensiklopediyasi. (In Uzbek)
• Rahmatullayev, Ş. (2000). Özbek tilining etimologik lügati (Tom 1). Universitet. (In Uzbek)
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches wörterbuch. Suomalais-Ugrilainen Seura. (In German)
• Sertkaya, O. F. (2014). Elma kelimesinin kökeni üzerine. Türk Dili Dergisi, (750), 63-66.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih yazıkov. Akademia Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya. (In Russian)
• Şçerbak, A. M. (1997). Ranniye Tyurksko-Mongolskiye: Yazıkovıye svyazi (VIII-XIV vv.). Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Lingvistiçeskix İssledovaniy. (In Russian)
• Tabak, E. (2022). Çağatayca Rüya Tabirnamesi (2b-54b: İnceleme-Metin-Aktarma-Dizin) (Tez No. 751579) [Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Trask, R. L. (1993). A dictionary of grammatical terms in linguistics. Routledge.
• Tüş Tabirnamesi. (t.y.). [El yazması]. Fransa Milli Kütüphanesi, Türkçe Yazma Eserler Koleksiyonu, No: 1004A.
• Uygur Tilining İzahlik Lugati (A-P) (1990). Milletler Neşriyatı. (Uyghur)
• Uzuntaş, H. (2020). Günbed yazmasında fauna. Dede Korkut’un Günbed yazması üzerine araştırmalar ve incelemeler. Bilge Kültür Sanat.
• Üstünova, K. (2012). Türkiye Türkçesi ad işletimi (biçim bilgisi). Sentez Yayınları.
• Van Valin, R. Jr. (2001). An introduction to syntax. Cambridge University Press. (In English)
• Yudahin, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy slovar (Vol. 1). Glavnaya Redaksiya Kirgizskoy Sovetskoy Ensiklopedii. (In Russian)