Sumerlerin Kimliğine Dair Tartışmalar: Dinler Tarihi Açısından Değerlendirme

Year 2024, Issue: 67, 397 - 429, 20.12.2024

Huzme Gülek Gültekin

https://doi.org/10.15745/da.1539927

Abstract

Sumerliler Güney Mezopotamya’da Basra körfezinin kuzey kıyılarındaki bataklık bölgede MÖ 4. binyıl ortalarından itibaren yerleşik oldukları bilinen topluluklardır. Bu dönemde oluşturulan “Uruk kültürü”’ne ait karakteristik unsurların söz konusu dönemde Anadolu’ya kadar geniş bir alanda görülmesi “Uruk yayılımı” olarak adlandırılmaktadır. Uruk kültürü, adını bölgede kurulan ilk şehir olan Uruk’tan almıştır. İlk yazılı belgeler bu şehirde bulunmuş, 3. binyıl başlarından itibaren çevre şehirlerde de görülmeye başlamıştır. Belgelerin yazıldığı dil Sumercedir. Ancak Uruk kültüründen önce bölgede Al-Ubeyd veya Obeyd kültürü olarak adlandırılan daha eski bir kültür katmanı da bulunmaktadır. MÖ 5. binyıldan MÖ 4. binyıla, Uruk dönemi başlangıcına kadar bu kültüre ait unsurlar tespit edilmektedir. Bazı Sumer şehirlerindeki büyük tapınakların basit yapılı ve küçük boyutlu ilk örnekleri bu döneme aittir. İlk sulama kanalları da Obeyd döneminde kazılmış, çevre coğrafyalarla irtibat bu dönemde başlamıştır. Obeyd dönemiyle Uruk dönemi arasındaki temel fark şehirleşme ve nüfustaki ani artış olarak değerlendirilir. Bu gelişmeleri bazı uzmanlar yeni bir halkın, yani Sumerlilerin bölgeye gelişine bağlarken, bazıları Sumerlilerin Obeyd döneminden beri bölgede yerleşik olduklarını düşünmüş ve bu dönemde yaşanan gelişimi bir kültürel kırılma değil, zaman içinde şartların olgunlaşmasıyla gerçekleşmiş bir kültürel sıçrama olarak değerlendirmişlerdir. Bu nedenle Sumerlilerin bölgeye yerleşme tarihleri ve kimlikleri hakkında, arkeolojik, filolojik ve antropolojik bulgulardan hareketle çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu makalenin yazılmasındaki amaç, konu ile ilgili görüşleri bir araya getirdikten sonra bir de dinler tarihi perspektifinden değerlendirmektir. Zira Sumer coğrafyası her ne kadar Anadolu coğrafyasına uzak görünse de ilk Sumer şehri Uruk ile Anadolu’daki bazı yerleşimlerin erken dönemde kültürel bağlantısı olduğunu gösteren bulgular mevcuttur. Ayrıca Türkistan, Kafkaslar, Anadolu ve Mezopotamya arasında MÖ 4. binyıldan itibaren ticari ilişkilerin varlığı tespit edilmiştir. Uzun mesafeli ticaretin, söz konusu alanda demografik ve kültürel aktarımı, dolayısıyla inançlarda senkretizmi beraberinde getirdiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle inançlar üzerinden yapılacak bir değerlendirme Sumerlilerin kimliği probleminin çözümüne katkıda bulunabilir. İnançların ileriye dönük tarih aşan özellikleri sayesinde günümüze ulaşmaları, yaklaşık beş bin yıl öncesine ait bazı inanç ve uygulamaların bugün de gözlenmesine ve karşılaştırma yapılabilmesine imkân vermektedir. Bu çalışmada Sumerlilerin kimliği üzerine görüşler çeşitli yönleriyle ortaya konulduktan sonra konu bir de inançlar açısından ele alınmış, Sumer inançları ile benzerlik gösteren inanışlar, dinler tarihinin karşılaştırmalı fenomenolojik metoduyla değerlendirilmiştir.

Keywords

Dinler Tarihi, Mezopotamya, Sumer, Uruk, Tanrı, İnanç, Köken

Discussions on the Identity of the Sumerians: An Evaluation From the Perspective of the History of Religions

Abstract

The Sumerians are communities known to have settled in the swampy region on the northern shores of the Persian Gulf in Southern Mesopotamia since the mid-4th millennium BCE. The culture that emerged during this period is called the "Uruk culture", and the fact that the characteristic elements of the Uruk culture were seen in a wide area up to Anatolia during this period is called the "Uruk Expansion". The Uruk culture is named afterUruk, the first city established in the region. The earliest written documents were found in this city, and they began to be seen in surrounding cities from the beginning of the 3rd millennium BCE. The documents were written in the Sumerian language. However, before the Uruk culture, there was also an older cultural layer in the region called the Al-Ubaid or Ubaid culture. Elements belonging to this culture have been identified from the 5th millennium BCE to the 4th millennium BC, to the beginning of the Uruk period. The earliest examples of large temples in some Sumerian cities, characterized by simple structures and small sizes, date back to this period. The first irrigation channels were constructed in the Ubaid period, marking the beginning of contact with the surrounding geographies. The main difference between the Ubaid period and the Uruk period is considered to be urbanization and a rapid increase in population. While some experts attribute these developments to the arrival of a new people, the Sumerians, in the region, others have thought that the Sumerians had been settled in the region since the Ubaid period. They interpret the advancements of this era not as a cultural discontinuity but as a cultural leap resulting from the maturation of existing conditions over time. For this reason, various views based on archaeological, philological and anthropological findings have been put forward regarding the dates of the Sumerian settlement in the region and their identities. The purpose of writing this article is to bring the views together and then evaluate the subject from the perspective of the history of religions. Even though the Sumerian geography seems distant from the Anatolian geography, there are findings that show that the first Sumerian city, Uruk, had an early cultural connection with some settlements in Anatolia. In addition, trade relations have been identified between Turkestan, the Caucasus, Anatolia and Mesopotamia since the 4th millennium BCE. It is understood that long-distance trade facilitated demographic and cultural transfer in the area in question, resulting insyncretism in beliefs. Therefore, an evaluation based on beliefs can significantly contribute to understanding the identity of the Sumerians. The fact that beliefs have survived to the present day thanks to their characteristics that transcend history allows some beliefs and practices from approximately five thousand years ago to be observed and compared today. In this study, after presenting the views on the identity of the Sumerians from various aspects, the subject is also examined in relation to beliefs. Beliefs that are similar to Sumerian beliefs are evaluated with the comparative phenomenological method of the history of religions.

Keywords

History of religions, Mesopotamia, Sumer, Uruk, Deity, Belief, Origin

References

• Albayrak, İrfan. “Sembollerden Çiviyazısına Geçiş ve Yazının Anadolu’ya Gelişi”. Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri 10/2 (2016), 15-26.
• Albayrak, İrfan- Erol, Hakan. “Sumerliler ve Dilleri Hakkında Bazı Notlar”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/17 Prof. Dr. Hüseyin Sever Armağan Sayısı (2018), 153-163.
• Algaze, Guillermo vd. “The Uruk Expansion: Cross-Cultural Exchange in Early Mesopotamian Civilization [with Comments and Reply]”. Current Anthropology 30/5 (Aralık 1989), 571-608. https://doi.org/10.1086/203786 Alster, Bendt - Westenholz, Aage. “The Barton Cylinder”. Acta Sumerologica 16 (1994), 15-46.
• Arık, Durmuş. “Eski Türklerde Gök-Tanrı”. Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı. ed. Sergen Çirkin. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Biggs, Robert D. - Postgate, John Nicholas. “Inscriptions from Abu Salabikh, 1975”. Iraq 40/2 (1978), 101-117. Bilgiç, Emin. “Sümerler”. Türk Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1981.
• Black, Jeremy. The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature, Oxford. 1998. Oxford, http://etcsl.orinst.ox.ac.uk/
• Black, Jeremy- Green, Anthony. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü. çev. Yasemin Birhekimoğlu. İstanbul: Aram Yayıncılık, 2003.
• Bottero, Jean- Kramer, Samuel Noah. “Mezopotamya mitolojisi”. çev. Alp Tümertekin, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cathcart, Kevin J. “The earliest contributions to the decipherment of Sumerian and Akkadian”. Cuneiform Digital Library Journal 2011/1 (2011). https://cdli.ucla.edu/pubs/cdlj/2011/cdlj2011_001.html
• Chemery, Peter C. “Sky: Myths and Symbolism”. The Encyclopedia of Religion. ed. Mircea Eliade. C. 13. New York: Maximillian Publishing, ts.
• Chiera, Edward. They Wrote on Clay. Chicago: The University of Chicago Press, 1969.
• Childe, V. Gordon. Doğu’nun Prehistoryası. çev. Şevket Aziz Kansu. Ankara: TTK, 2010.
• Crawford, Harriet. “Dilmun, victim of world recession”. Proceedings of the Seminar for Arabian Studies. 26/13-22. JSTOR, 1996. https://www.jstor.org/stable/41223567
• Çeçen, Salih- Gökçek, Gürkan. “Sümerce’de Kültür Tarihimize Dair İzler”. Akademi Günlüğü, Toplumsal Araştırmalar Dergisi, Ankara 1/1 (2005), 1-7.
• Çelebi, Nurgül. “Sin Kültünde Ay Tutulmasının Politik ve Dini Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2023), 432-454.
• Çirkin, Sergen. Güney Sibirya Arkeolojisi ve Şamanizm. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Deimel, Anton. “Schultexte aus Fara (WVDOG 43)”. Leipzig, 1923.
• Delougaz, Pinhas. The Temple Oval at Khafajah. Chicago: Univ. Press, 1940. https://ixtheo.de/Record/1075820979
• Dijk, Johannes Jacobus Adrianus van vd. “Ur III Incantations from the Frau Professor Hilprecht-Collection, Jena”. Texte und Materialien der Frau Professor Hilprecht Collection of Babylonian Antiquities im Eigentum der Friedrich-Schiller-Universität Jena. https://ixtheo.de/Record/372474136
• Durmuş, İlhami. “Sumerlilerin Kökeni ve Kültürü”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/17 Prof. Dr. Hüseyin Sever Armağan Sayısı (2018), 177-200.
• Edwards, Iorwerth Eiddon Stephen vd. The Cambridge Ancient History. Cambridge University Press, 1970.
• Edzard, Sibylle - Edzard, Dietz Otto. Gudea and his dynasty. University of Toronto Press, 1997.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• Eliade, Mircea. Şamanizm: İlkel Esrime Teknikleri. Ankara: İmge Kitabevi, 2006.
• Erkal, Mehmet Mustafa. “Buryat İnanışlarında Bir Kutsal Yer: Olkhon Adası”. Dini Araştırmalar 26/64 (2023), 25-44.
• Erkal, Mehmet Mustafa. “Soyot Türklerinin İnanışları Üzerine Bir Değerlendirme”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 6/12 (2024), 757-766.
• Erol, Hakan. “Eski Mezopotamya’da Matematik, Genel Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 62/1 (2022), 187-208.
• Espak, Peeter. Ancient Near Eastern gods Enki and Ea: diachronical analysis of texts and images from the earliest sources to the Neo-Sumerian period, 2006.
• Falkenstein, Adam. Das Sumerische. Brill Archive, 1964.
• Fodor, Istvan. “Are the Sumerians and the Hungarians or the Uralic Peoples Related?” Current Anthropology 17/1 (Mart 1976), 115-118. https://doi.org/10.1086/201674
• Foxvog, Daniel A. Elementary Sumerian Glossary. Berkeley: University of California, 2008. https://www.academia.edu/download/85882238/Glossary2022.pdf
• Frangipane, Marcella. “A 4th-Millennium Temple/Palace Complex at Arslantepe-Malatya. North-South Relations and the Formation of Early State Societies in the Northern Regions of Greater Mesopotamia”. Paléorient, 45-73.
• Frankfort, Henri. “Archeology and the Sumerian problem”. Studies in ancient Oriental civilization. https://ixtheo.de/Record/1127271156
• Frankfort, Henri. “Archeology and the Sumerian problem”. Studies in ancient Oriental civilization. https://ixtheo.de/Record/1127271156
• Frayne, Douglas R. Presargonic Period (2700-2350 BC) The Royal Inscriptions of Mesopotamia. Early Periods. University of Toronto Press, 2008.
• Frayne, Douglas R. Sargonic and Gutian periods (2334–2113 bc). The Royal Inscriptions of Mesopotamia. Early Periods. Toronto: The University of Toronto Press, 1993.
• Furlani, Giuseppe. “La Religione Babilonese e Assira”. Storia Delle Religioni. ed. Raffaele Pettazzoni. C. 6. Bologna: Nicola Zanichelli, 1928.
• George, Andrew R. vd. “Cosmogony in ancient Mesopotamia”. Anfang & Ende: vormoderne Szenarien von Weltenstehung und Weltuntergang. Darmstadt: von Zabern, 7-25.
• Gökçek, L. Gürkan. “Kent Devletlerinin Ortaya Çıkışı ve Erken Sülaleler Dönemi”. Eski Mezopotamya’nın Siyasi Tarihi. ed. L. Gürkan Gökçek. İstanbul: Değişim Yayınları, 2020.
• Gültekin, Huzme. Türk Halk İnanışlarında Adak. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Günbattı, Cahit. “Kültepe’den Akadlı Sargon’a ait bir Tablet”. Archivum Anatolicum-Anadolu Arşivleri 3/1 (1997), 131-155.
• Hafford, William B. “The Royal Cemetery of Ur”. Journey to the City: A Companion to the Middle East Galleries at the Penn Museum, 195-234.
• Hallo, William W. “Enki and the Theology of Eridu”. Journal of the American Oriental Society 116/2 (Haziran 1996). https://www.jstor.org/stable/605698
• Harva, Uno. Altay Panteonu, Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. çev. Ömer Suveren. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2005.
• Hiebert, Fredrik Talmage. “The context of the Anau seal”. Sino-Platonic Papers 124 (Ağustos 2002).
• Jacobsen, Thorkild. “Cosmos as a State”. The intellectual Adventure of Ancient Man: An Essay of Speculative Thought in the Ancient Near East. ed. Henri Frankfort. Chicago: The University of Chicago Press, 1946.
• Jacobsen, Thorkild. Karanlığın Hazineleri. çev. Sibel Erduman. İstanbul: Paris Yayınları, 2017.
• Janin, Raymond. “Jestin (Raymond), Tablettes sumériennes de Suruppak conservées au musée de Stamboul”. Revue des études byzantines 37/191 (1938), 480-480.
• Kahya, Ömer. Çivi Yazılı Kaynaklar Işığında Eski Mezopotamya’da Rüya. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019. https://dspace.ankara.edu.tr/items/fff44d20-2140-4aff-b7c3-9c2ca1cf45ac
• Kahya, Ömer. “Sumerce Kaynaklara Göre Ölüler Diyarı’nın Yeri”. Archivum Anatolicum 9/2 (2015), 25-46.
• Kalkan, Emrullah. Uruk kültürünün yayılım teorileri. Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye), Yüksek Lisans Tezi, 2014. https://search.proquest.com/openview/214ddcb2832bca232250805273d30e6f/1?pq-origsite=gscholar&cbl=2026366&diss=y
• King, Leonard William. Babil mitolojisi: Mezopotamya Efsaneleri ve İnanışları. çev. İnönü Korkmaz. İstanbul: Maya Kitap, 2020.
• Kramer, Samuel Noah. Sümerler Tarihleri Kültürleri ve Karakterleri. çev. Özcan Buze. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Kramer, Samuel Noah. Tarih Sümer’de Başlar. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Kuhrt, Amelie. Eski Çağ’da Yakındoğu. çev. Dilek Şendil. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• Kuliyeva, Zeynep- Bahşeliyev, Veli. “Nahçıvan’ın Kalkolitik Çağ Kültürü Azerbaycan”. TÜBA-AR Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 23 (2018), 29-52.
• Labat, Rene. Manuel D’epigraphie Akkadienne. Paris: CNRS, 1976.
• Landsberger, Benno- Tosun, Mebrure O. “Mezopotamya’da medeniyetin doğuşu”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 2/3 (1944), 419-436.
• Landsberger, Benno - Tosun, Mebrure Osman. “Sümerler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 1/5 (1943), 89-96.
• Longdon, Stephen. "Monotheism as the Predecessor of Polytheism in Sumerian Religion". Evangelical Quarterly: An International Review of Bible and Theology 9.2 (1937).
• Maiocchi, Massimo. “Writing in Early Mesopotamia”. Mınnesota Studies in the Philosophy of Science 22 (2019), 395-424.
• Masatoğlu, Mehmet. “Ramayana Destanındaki Karakterlerin Analizi”. Toplum Bilimleri Dergisi 24 (2019), 99-114.
• Mayers, Jennie. “Šamaš of Sippar and The First Dynasty of Babylon”. Studies Presented to Robert Biggs. ed. P. Bechtolshaeim. Chicago: The Oriental Institute of Chicago, 2007.
• Michalowski, Piotr. “Sumerian as an Ergative Language, I”. Journal of Cuneiform Studies 32/2 (Nisan 1980), 86-103. https://doi.org/10.2307/1359671
• Mieroop, Marc Van de. “Eski Yakındoğu Tarihi MÖ 3000-323”. çev.: Sinem Gül, Homer Kitapevi, İstanbul. Owen, David I. Neo-Sumerian Archival Texts Primarily from Nippur in the University Museum, the Oriental Institute, and the Iraq Museum (NATN). Eisenbrauns, 1982. https://books.google.com/books?hl=tr&lr=&id=fd1fckGvwUQC&oi=fnd&pg=PP13&dq=David+I.Owen,+Neo- Sumerian+Archival+Texts+Primarily+&ots=X6r6_E5hXM&sig=bRYc-XC36-Lg-guVjbhCNuZTLlQ
• Roth, Martha T. (ed.). The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago. Chicago: Oriental Institute, 1956.
• Roux, George. “Sumerler Denizden mi Çıktılar?” çev. Adnan Khiloğulları. Eski Yakındoğu. ed. Jean Bottero. Ankara: Dost Kitabevi, 2005.
• Rubio, Gonzalo. “On the Alleged ‘Pre-Sumerian Substratum’”. Journal of Cuneiform Studies 51/1 (Ocak 1999), 1-16. https://doi.org/10.2307/1359726
• Sarianidi, Victor. “Southern Turkmenia and Northern Iran. Ties and Differences in Very Ancient Times”. East and West 21/3/4 (1971), 291-310.
• Schrijver, Peter vd. “Talking Neolithic: the case for Hatto-Minoan and its relationship to Sumerian”. Talking Neolithic (Washington: The Institute for the Study of Man), 336-374.
• Sollberger, Edmond. “Pre-sargonic and Sargonic economic texts”. London: The Trustees of the British Museum. https://cir.nii.ac.jp/crid/1130282273260444928
• Tinney, S. “The Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary”. 2006. http://psd.museum.upenn.edu/epsd/index .html
• Tseretheli, M. “I. Sumerian and Georgian: A study in Comparative Philology”. Journal of the Royal Asiatic Society 46/1 (1914), 1-36.
• Tuna, Osman Nedim. “Sümer-Türk Dillerinin Tarihi İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 37/1989 (1994), 257-293.
• Verderame, Lorenzo. Archaic Tablets and Fragments from Ur (ATFU). From L. Woolley’s excavations at the Royal Cemetery. DiCAM, 2013. https://iris.uniroma1.it/handle/11573/524405
• Vidale, Massimo. A Oriente di Sumer. Roma: Carocci Editore, 2010. https://www.research.unipd.it/handle/11577/2518017
• Wagner, Heinrich. “The typological background of the ergative construction”. Proceedings of the Royal Irish Academy. Section C: Archaeology, Celtic Studies, History, Linguistics, Literature, 37-74.
• Wang, Xianhua. The Metamorphosis of Enlil in Early Mesopotamia. Ugarit-Verlag, 2011. https://ixtheo.de/Record/659282283
• Wegner, Ilse- Bomhard, Allan R. “Introduction to the Hurrian language”. AstroCornell Edu. March. Woolley, Leonard. The Sumerians. Oxford: Oxford University Press, 1928.
• Woolley, Leonard. Ur of the Chaldees: A Record of Seven Years of Excavation. U.K.: Ernest Benn Limited, 1929.
• Yıldırım, Nurgül. “Eskiçağ’da Aşkın ve Savaşın Mezopotamyalı Sahibesi ‘Tanrıça İnanna/İštar’”. Mezopotamya’nın Eski Çağlarında İnanç Olgusu ve Yönetim Anlayışı. ed. L. Gürkan Gökçek. İstanbul: Değişim Yayınları, 2019.
• Zettler, Richard. “Reconstructing the world of ancient Mesopotamia: Divided beginnings and holistic history”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 46/1 (2003), 3-45.
• Zólyomi, Gabor. “Akkadian and Sumerian language contact”. Handbücher zur Sprach-und Kommunikationswissenschaft; 36: The Semitic languages, 396-404.
• “Orta Asya’nın Anau ve Namazgah Kültürleri”, ts. https://acikders.ankara.edu.tr/