The Role Of Mâlik B. Al-Hârith Al-Ashtar In The Politic Events Of The Early Islamic Period

Yıl 2005, Cilt: 5 Sayı: 1, 37 - 93, 01.02.2005

Kenan Ayar

Öz

The aim of this paper is to examine the role of Malik al-Ashtar from Kufa who affected on the formation of the first political separations and shaping political system in the period of Caliphs Othman and Ali in the Muslim community and the effects of this event throughout the Islamic history. In this context, this paper analyzes the rising of opposition in Kufa; the leadership of al-Ashtar and his actions in the city; his role on the being killed of the Caliph Othman and on his role of making Ali Caliph, his place in the politics and civil war on his own time, and lastly, his role on the forming of political system and struggles in the history of Islam.

Anahtar Kelimeler

Mâlik al-Ashtar, Kûfa, Caliph Othman, Caliph Ali

Mâlik B. El-Hâris El-Eşter’in İlk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü

Öz

Bu çalışmanın amacı, Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde İslam toplumunda ortaya çıkan ve etkileri tarih boyunca devam eden siyasal ayrılıkların oluşumunda ve siyasetin şekillenişinde Kûfeli Malik el-Eşter’in oynadığı rolü tartışmaktır. İlgili araştırmada Kûfe’de muhalefetin ortaya çıkışı, el-Eşter’in lider konumuna gelişi ve şehirdeki faaliyetleri üzerinde durulmakta; Hz. Osman’ın öldürülmesi olayında ve Hz. Ali’nin hilafet makamına getirilmesinde oynadığı rol irdelenmekte; dönemin politikalarında ve iç savaşlarındaki tesirleri incelenmekte; son olarak da bu şahsın İslam tarihinde siyasî yapının şekillenmesine ve siyasî ayrılıkların oluşumuna etkileri değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mâlik el-Eşter, Kûfe, Hz. Osman, Hz. Ali.

Kaynakça

• Abdurrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-San‘ânî (211/826), el-Musannaf, thk. Habiburrahmân el-A‘zamî, Beyrut 1403
• Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Müsned, I-VI, Mısır ty.
• Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelamî Problemlere Etkileri, İstan- bul 1992.
• Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İstanbul 1997.
• Apak, Adem, “Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ümeyyeoğulları’nın Devlet İdaresinde- ki Yeri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. VII, sayı: 7, Bursa 1998.
• Apak, Adem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara 2001.
• Avcı, Casim, “Kûfe”, DİA, İstanbul 2002, XXVI, 339-340.
• Ayar, Kenan, “Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin İdari ve Siyasi Faaliyetleri”, Dinbilimleri Akade- mik Araştırma Dergisi, www.dinbilimleri.com/dergi, yıl:1, sayı: 3, 2001.
• Ayar, Kenan, Die Rolle der Koranleser in der frühislamischen Geschichte, (Yayınlanma- mış Doktora Tezi), Erlangen 1997.
• Ayar, Kenan, “Sahabe Dönemi İktidar Mücadelesinde Arap Dâhilerinden Kays b. Sa‘d”, O.M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 2005, sayı: 20-21, s. 115-169.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süyan, Ankara 1990.
• Bağdâdî, Hatîb Ahmed b. Ali (463/1071), Târîhu Bağdâd ve Medîneti’s-Selâm, (I-XIV), Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, Beyrut ty.
• Bakır, Abdulhalık, Hz. Ali ve Dönemi, Ankara 2004.
• Balcı, İsrafil, “Bir Yalnız Sahabi Ebû Zerr el-Gıfarî”, O.M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 1998, s. 351-386.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892-3), Ensâbu’l-Eşrâf, thk. Suheyl Zekkâr- Riyâd Ziriklî, Beyrut 1996.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir (279/892-3), Futûhu’l-Buldân, thk. Rıdvân Mu- hammed Rıdvân, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1403.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, (256/870), et-Târîhu’l-Kebîr, thk. es- Seyyid Hâşim en-Nedvî, Dâru'l-Fikr, by. ty.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl, (256/870), et-Târîhu’s-Sağîr, thk. Mahmud İbrahim Zâyed, Dâru'l-Va'y- Mektebetü'd-Dâri't-Türâs, Haleb-Kahire 1977.
• Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm’da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 1997.
• Çubukçu, Asri, “İyâz b. Ganm”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 498.
• Demircan, Adnan, Ali-Muaviye Kavgası, İstanbul 2002.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd (282/895), el-Ahbâru’t-Tıvâl, thk. Abdulmun‘im Âmir, Kahire 1960.
• Diyarbekrî, Hüseyin b. Muhammed b. Hasan (983/15759), Târîhu’l-Hamîs, yy. ty.
• Durî, Abdulaziz, İlk Dönem İslam Tarihi –bir önsöz-, çev. Hayrettin Yücesoy, İstanbul, 1991.
• Durî, Abdulaziz, İslam İktisat Tarihine Giriş, çev. Sabri Osman, İstanbul 1991.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî (275/888), es-Sünen, thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, İstanbul 1981.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk (430/1038), Hılyetü’l-Evliyâ’ ve Tabakâtü’l- Esfiyâ’, I-X, Dâru'l-Kütübi'l-Arabî, Beyrut 1405.
• Ebû Yûsuf, Ya'kûb b. İbrâhîm (182/798), Kitâbu’l-Harâc, çev. Cemaleddin Saylık, İs- tanbul 1981.
• El-Endelusî, Muhammed b. Yahya b. Ebî Bekir (741/1340), et-Temhîd ve’l-Beyân fi Makteli’ş-Şehîdi Osmân, thk. Mahmud Yusuf Zâyed, Dâru’s-Sekâfe, Duha-Katar 1405.
• El-İsfehânî, Ebu’l-Ferec (356/966), el-Eğânî, I-XXIV, thk. Semîr Câbir, Dâru’l-Fikr, 2. baskı, Beyrut ty.
• Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ishâk (278/891), Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dehr ve Hâdisihi, thk. Abdülmelik Abdullah Dehîş, Dâru Hadar, Beyrut 1414.
• Fayda, Mustafa, “Fey”, DİA, İstanbul 1995, XII, 511-513.
• Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer’in Divan Teşkilâtı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tari- hi, (red. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul 1986, II, 107-176.
• Fayda, Mustafa, İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılışı, Ankara 1982.
• Fayda, Mustafa,“Câbiye”, DİA, İstanbul 1992, VI, 538.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Cemel Vak’ası”, DİA, İstanbul 1993, VII, 320-321.
• Fığlalı, Ethem Ruhi-Kandemir, M. Yaşar, “Ali”, DİA, İstanbul 1989, II, 371-378.
• Gibb, Hamilton A.R., İslam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, çev. K.Durak ve diğ., İs- tanbul 1991.
• Günal, Mustafa, Hz. Ali Dönemi ve İç Siyaset, İstanbul 1998.
• Halîfe b. Hayyât (240/854), Kitâbu’t-Tabakât, thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî, Riyad 1982.
• Halîfe b. Hayyât, (240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî, Dâru’l-Kalem-Müessesetü’r-Risâle, Dımaşk-Beyrut 1397.
• Heysemî, Ali b. Ebî Bekir (807/), Mecmau'z-Zevâid, I-X, Dâru'l-Kütübi'l-Arabî, Beyrut 1407.
• Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihi, Ankara 1999.
• Huart, Cl., “Ali”, İA, İstanbul 1993, I, 307.
• Huart, Cl., “Eşter”, İA, İstanbul 1993, IV, 397-398.
• İbn A’sem, Ebû Muhammed b. Ahmed b. A’sem el-Kûfî (314/926), el-Futûh, Beyrut 1406/1986.
• İbn ‘Abdi’l-Berr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed (463/1071), el-İstî‘âb fî Ma‘rifeti’l-Ashâb, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1412.
• İbn ‘Abd Rabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed el-Endelûsî (327/939), el-‘Ikdu’l- Ferîd, thk. Ahmed Emîn ve diğ., Kahire 1965.
• İbn Asâkir, Ebu'l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Vehbetullah (571/1175), Târîhu Medîneti Dımaşk, I-LXX, yy. ty.
• İbn Ebî Dâvûd es-Sicistânî (316/928), Kitâbu’l-Mesâhif, thk. Arthur Jeffery, Kahire 1936.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Kûfî (235/849), el-Musannef fi’l- Hadîs ve’l-Âsâr, thk. Kemal Yusuf el-Hût, I-VII, Mektebetu’r-Ruşd, Riyad 1409.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Abdülhamid Hibetullâh b. Muhammed b. Hüseyin (655/1257), Şerhu Nehci’l-Belâğa, I-XX, thk. M. Ebülfadl İbrahim, Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, yy. 1387/1967.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddîn Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali (852/1449), el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. A. M. el-Bicâvî, Kahire 1970.
• İbn Hacer, Şihâbüddin Ahmed b. Ali el-Askalânî (852/1448), Tehzîbu’t-Tehzîb, I-XIV, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1984.
• İbn Hıbbân, Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), es-Sîretu’n- Nebeviyye ve Ahbâru Hulefâ, tsh., Hafız Seyyid Aziz Bey, Beyrut 1987.
• İbn Hıbbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Kitâbu’s-Sıkât, thk. Es-Seyyid Şerifuddîn Ahmed, I-IX, Dâru’l-Fikr, yy. 1975.
• İbn Hıbbân, Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim (354/965), Meşâhiru’l- Ulemâi’l-Emsâr, thk. M. Fleischer, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1959.
• İbn Kâni’, Ebu’l-Hüseyn Abdülbâki b. Kani’ (351/962), Mu‘cemü’s-Sahâbe, thk. Salâh b. Sâlim el-Mısrâtî, Medine 1418.
• İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ İsmâîl b. Ömer (774/1372), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XIV, Mektebetu’l-Meârif, Beyrut ty.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/889), el-İmâme ve’s-Siyâse, thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1967.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/889), el-Ma‘ârif, thk. Servet Ukkâşe, Kahire 1960.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (276/889), Uyûnu’l-Ahbâr, Kahire 1343/1925.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukkarrem el-İfrikî el-Mısrî (711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru Sâdır, (I-XV), Beyrut ty.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d (230/844), et-Tabakâtu’l-Kubrâ, Dâru Sâ- dır, Beyrut ty.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe (262/876), Târîhu’l-Medîneti’l-Munevvere, thk. Fehîm Muhammed Şeltût, 2. bs., Dâru’l-İsfahânî, Cidde 1973.
• İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemalüddîn Yûsuf (874/1470), en-Nucûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire, Kahire 1929.
• İbnu’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (630/1232), el-Kâmil fi’t-Târîh, thk. Ebû’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Beyrut 1995.
• Juynboll, Th. W. , “Fey”, İA, İstanbul 1993, IV, 584-585.
• Juynboll, Th. W., “Fey”, İA, İstanbul 1993, IV, 584-585.
• Kallek, Cengiz, “Esed (Benî Esed)”, DİA, İstanbul 1995, XI, 363-365.
• Kılıç, Ünal, “Kûfelilerin Hz. Osman'a Muhalefet Etmelerinin Sebepleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, c. VI, sayı: 2 ss. 239-260.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf (350/961), Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât, thk. Rhuvan Guest, Leyden London 1912/ Beyrut 1908.
• Lammens, “Büsr”, İA, İstanbul 1993, II, 841-842.
• Mahfuz Söylemez, Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe, Ankara 2001.
• Makdisî, Ebû Zeyd el-Mutahhar b. Tâhir (355/967), Kitâbu’l-Bed’ ve’t-Târîh, I-VI, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire ty.
• Mes‘ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali (346/956), Murûcu’z-Zeheb ve Meâdinu’l- Cevher, Mısır 1384/1964.
• Minkarî, Nasr b. Muzâhim (212/827), Vak’atu Sıffîn, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Kahire 1382/1962.
• Mizzî, Ebu'l-Haccâc Abdurrahman b. Yusuf, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, (I-XXXV), nşr.Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut 1400/1980.
• Muberred, Ebû’l-Abbas Muhammed b. Yezîd (285/898), Nesebû Adnân ve Kahtân, thk. Abdulaziz el-Meymunî er-Rackutî, Matbaatu Lecneti’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n- Neşr, yy. 1936.
• Önkal, Ahmet, “Tahkim Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, İSTEM, Yıl:1, Sayı: 2, 2003, s. 33-68.
• Özaydın, Abdülkerim, “Eşter”, DİA, İstanbul 1995, XI, 486-487.
• Özel, Ahmet, “Alkame b. Kays”, DİA, İstanbul 1989, II, 467.
• Puin, Gerd-Rüdiger, Der Dîvân von ‘Umar Ibn al-Hattâb, Bonn 1970.
• Saffet Köse, “Esved b. Yezîd”, DİA, İstanbul 1995, XI, 441-442.
• Sarıçam, İbrahim, Emevî-Hâşimî İlişkileri İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar, Ankara 1997.
• Seyf b. Ömer ed-Dabıyyü'l-Esedî (200/), el-Fitnetu ve Vak‘atü’l-Cemel, thk. Ahmed Râtib Armûş, Beyrut 1391
• Sivâsî, Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî (681/), Şerhu Fethi’l-Kadîr, I-VII, Dâru'l- Fikr, Beyrut ty.
• Söylemez, Mahfuz, “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Et- kisi-Kûfe Örneği”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003/1, c. II, sayı:3, s. 63-86.
• Söylemez, Mahfuz, Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe, Ankara 2001.
• Taberânî, Ebû'l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb (360/970), el-Mu‘cemu’l-Kebîr, I- XX, thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî, Mektebetu’l-Ulûm, Musul 1404/1983.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem (310/922), Târîhu’l-Umem ve’l- Mülûk, I-V, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1407.
• Terzi, Mustafa Zeki, Hz. Peygamber ve Hulefâi Râşidîn Döneminde Askerî Teşkilât, Samsun 1990.
• Vaglieri, L. Veccia, “al-Ashtar”, EI (New Edition), Leiden E.J. Brill 1979, I, 704.
• Vâkıdî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer (207/823), Futûhu’ş-Şâm, (I-II), Dâru’l-Cîl, Beyrut ty.
• Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1963.
• Wellhausen, Julius, İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1960.
• Wellhausen, Julius, İslâmiyet'in İlk Devrinde Dinî- Siyasî Muhalefet Partileri, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1980.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb b. Ca‘fer b. Vehb (284/897), Târîhu’l-Ya‘kûbî, (I- II), Dâru Sâdır, Beyrut ty.
• Yahaya, Mahayudin Hj, “Kûfelilerin Miladi VII. Yüzyılın Ortalarındaki Siyasi Muhale- fetleri”, çev. Ünal Kılıç, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, c. VI, sayı: 2, s. 229-238.
• Yâkût, Ebû Abdillah b.Abdillah el-Hamevî (626/1229), Mu‘cemu’l-Buldân, I-V, Dâru’l- Fikr, Beyrut ty.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. D. Salahuddîn el-Muncid, Matbaatu Hukumeti’l-Kuveyt, Kuveyt 1948.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Siyeru A’lâmi’n- Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnavût-M. Nuaym el-Arksûsî, Beyrut 1986.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347), Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhir ve A‘lâm, (‘ahdu hulefâi’r-râşidîn), thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî, Beyrut 1407/1987.
• Zeyn b. İbrahim b. Muhammed b. Muhammed b. Bekr /970/), el-Bahru’r-Râik, I-VII, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut ty.