Kur’ān Sözlüklerinde Bağlamsal Anlam Farklılıklarının Tanımlanma Problemi (Takva ve Zulüm Kavramları Örneği)

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 133 - 156, 10.08.2025

Yakup Civelek , Alper Çırpan

Öz

Bu çalışmada, Kur’ān sözlüklerinde yer alan kelimelerin bağlam-sal anlam farklılıklarının tanımlanmasında karşılaşılan sorunlar ele alınmıştır. Kur’ān, çok katmanlı ve bağlama duyarlı bir anlam yapısına sahip olması sebebiyle, aynı kelimenin farklı sure ve ayetlerde farklı içeriklerde kullanılmasıyla dikkat çeker. Bu durum, Kur’ān sözlüğü hazırlayanlar açısından önemli bir güçlüğü beraberinde getirmektedir. Zira sözlük yazarı yalnızca kelimenin kökenine veya kullanım sıklığına değil, o kelimenin geçtiği bağlamsal örüntülere, tefsir geleneğindeki anlam genişlemelerine ve semantik katmanlara da hākim olmalıdır. Bu çalışmanın amacı, klasik ve modern dönemde yazılmış belli başlı Kur’ān sözlükle-rinde “taḳvā” ve “zulüm” kavramlarının nasıl ele alındığını karşılaştırmalı biçimde incelemek ve sözlükçülerin bu kavramlara yüklediği anlamları analiz ederek bağlamsal farklılıkların sözlükbi-lime nasıl yansıdığını ortaya koymaktır.
Bu çalışma, Kur’ān sözlüklerinde geçen “taḳvā” ve “zulüm” kavramlarının bağlamsal ‎anlam farklılıklarının tespitine yönelik olarak yapılandırılmış betimsel ve karşılaştırmalı ‎bir nitel araştırma modeline dayanmaktadır. Araştırmada, özellikle Kur’ān’ın dilsel ‎yapısındaki çok katmanlılık göz önünde bulundurularak, kelimelerin semantik varyasyonları ‎hem sözlükbilimsel hem de tefsirî bağlamda analiz edilmiştir.‎
Araştırmada, klasik ve modern döneme ait Kur’ān sözlüklerinden oluşan temel eserler ‎referans alınmıştır. Bu eserlerin seçiminde üç temel kriter dikkate alınmıştır:‎
• Kur’ān kelimelerinin anlam açıklamasına yönelik ihtisaslaşmış (tematik) sözlük ‎olmaları,‎
• Söz konusu kavramları hem etimolojik hem de bağlamsal olarak ele almış olmaları,‎
• Tefsir literatürüyle iç içe geçmiş bir anlam sunumu yapmaları.‎

Anahtar Kelimeler

Kur’ān, Sözlük, Bağlam, Anlam, Vücūh ve Nezāir

Kaynakça

• Akçay, M. (2011). Kelām Literatüründe Peygamber Zelleleri. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13(24), 1-33. https://doi.org/10.17335/suifd.10462
• Aksan, Doğan. 2016. Anlambilim. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ʿAskerī, E. H. (t.y.). el-Vucūhu ve’n-Naẓāʾir (ʿOs̱mān, M., Thk.). Kahire: Mektebetu’ṣ-S̱eḳāfeti’d-Dīniyye.
• Dāmiġānī, M. (t.y.). el-Vucūhu ve’n-Naẓāʾir li Elfāẓi Kitābillāhi’l-ʿAzīz (ʿAlī, ʿA., Thk.). Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Demirci, Muhsin. 2017. Tefsir Usûlü. 58. bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Fillmore, Charles. 1982. Frame Semantics. içinde Linguistics in The Morning Calm. Kore: Hanshin Publishing Company.
• Fīrūzābādī, M. (1996). Bas̱āʾiru Ẕevi’t-Temyīzi fī Laṭāʾifi’l-Kitābi’l-ʿAzīz (en-Neccār, ʿA., Thk.). Kahire: el-Meclisu’l-Aʿlā li’ş-Şu’ūni’l-İslāmiyye.
• Hārūn B. M. (1988). el-Vucūhu ve’n-Naẓāʾir fi’l-Ḳur’āni’l-Kerīm (eẓ-Ẓāmin, Ḥ., Thk.). Bağdat: Vizāretu’ṣ-Ṣeḳāfeti ve’l-Aʿlām.
• Ḥīrī, E. ʿA. (1996). Vucūhu’l-Ḳur’āni’l-Kerīm (el-Ḫaymī, F. Y., Thk.). Kahire: Dāru’s-Siḳā.
• Iṣfahānī, R. (1991). el-Mufradāt fî Ġarîbî’l-Ḳur’ān (ed-Dāvidî, Ṣ. ʿA., Thk.). Beyrut: Dāru’l-Ḳalem.
• İbnu’l-Cevzī, E. F. (1984). Nuzhetu’l-Aʾyuni’n-Nevāẓiri fī ʿİlmi’l-Vucūhi ve’n-Neẓāiri (e’r-Rāḍī, M., Thk.). Beyrut: Mu’essesetu’r-Risāle.
• İbrāhīm, M. İ. (1998). Muʿcemu’l-Elfāẓi ve’l-Aʿlāmi’l-Ḳurʾāniyye. Kahire: Dāru’l-Fikri’l-ʿArabî.
• Karagöz, İ. (1994). Kur’ān-ı Kerîm’de Zulüm Kavramı (Yayımlanmamış Dok-tora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Karaman, H., vd. (Çev.). (2023). Kurʾān Yolu Türkçe Meāl ve Tefsir (7. bs., 5 cilt). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Muḳātil, B. S. (2006). el-Vucūhu ve’n-Naẓāʾir fī’l-Ḳur’āni’l-ʿAẓīm (eẓ-Ẓāmin, Ḥ., Thk.). Dubai: Markezu Cumʿati’l-Mācidi li’ṣ-Ṣeḳāfeti ve’t-Turās̱.
• Müslim, E. Ḥ. (1955). Ṣaḥīḥu Müslim (ʿAbdulbāki, M. F., Thk., C. 4). Kahire: Matbaʿatu ʿĪsā el-Yābî.
• ʿOmer, A. M. (2002). el-Muʿcemu’l-Mevsūʿī li-Elfāẓi’l-Ḳur’āni’l-Kerīm ve Ḳırāʾātih. Riyad: Suṭūru’l-Maʿrife.
• Sinanoğlu, M. (2002). Küfür. Türkiye Diyanet Vakfı İslām Ansiklopedisi (Cilt 26, ss. 533–536). İstanbul: TDV Yayınları.
• Şahin, H. (2006). Kur’ān’da Takvā Kavramı. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Tiyek, F. (2014). Kur’ān’ı Anlamada Bağlamın Rolü ve Meallerdeki Bağlam-sal Sorunlar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Kayseri.
• Yaḥyā b. Sellām. (2008). et-Taṣārīf. (S̱elbī, H., Thk.). Amman: Mu’essesetu Āli’l-Beyti’l-Melikiyye lil-Fikri’l-İslāmī.
• Zemaḫşerī, Ebu’l-Ḳāsım. (1998). Esāsu’l-Belāġa (Bāsil, M., Thk.). Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.