Klasik Arap Sözlüklerinde Çok Anlamlılık Sorunu ve ‎Modern Sözlüklere Yansımaları

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 446 - 482, 10.08.2025

Yakup Civelek , Aram Timurtaş

Öz

Bu çalışma, Arap sözlükçülük geleneğinde çok anlamlılık olgusunun tarihsel gelişimini ve bu problemin modern sözlükçülüğe yansımalarını kapsamlı bir perspektifle ele almaktadır. Araştırmada, el-Halîl b. Ahmed'in Kitâbu’l-Ayn'ından başlayarak günümüze kadar uzanan sözlükçülük geleneğinde iştirâk-i lafzî kavramının teorik boyutları, klasik dönem dilcilerinin bu konudaki yaklaşımları ve modern Arap sözlükçülüğündeki dönüşümler analiz edilmektedir. Çalışma, çok anlamlılık ile eş adlılık arasındaki terminolojik karmaşanın çözümüne yönelik öneriler sunarken, klasik sözlükçülerin bu alandaki katkılarının modern dönemdeki yansımalarını sistematik olarak incelemektedir. Araştırma, Sîbeveyhi'nin temel taksiminden günümüz dijital sözlükçülüğüne kadar uzanan gelişim çizgisini takip ederek, Arap dilindeki çok anlamlılık olgusunun teorik ve pratik boyutlarını ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Çok anlamlılık, İştirâk-i lafzî, Arap sözlükçülüğü, Polisemi, Klasik sözlükler, Modern sözlükler, Semantik

Kaynakça

• Acar, Ö. (2010). “Çokanlamlılık-eşadlılık ikileminde iştirâk-i lâfzî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51(2), 241–270.
• Ahmed Muhtar, Ö. (2008). el-Muʿcemu’l-lugati’l-ʿArabiyyeti’l-muʿâsıra (3 cilt). Kahire: Âlemu’l-Kutub.
• Âl-i Yâsîn, M. H. (1974). el-Ezdâd fi’l-luğa. Bağdat:
• Alkhalifa, M., & Rodríguez, H. (2009). Automatically extending NE coverage of Arabic text processing tools. Information Processing & Management, 45(1), 112–125. https://doi.org/10.1016/j.ipm.2008.06.003
• Anîs, İ. (1966). Delâletu’l-elfâz. Kahire: Mektebetu’l-Anglo’l-Mısriyye.
• Askerî, E. H. (1972). el-Furûk fi’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-Âfâk el-Cedîde.
• Askerî, E. H. (2006). el-Furûku’l-lugaviyye (H. B. Ömer, Thk.). Kahire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe.
• Baker, P. (2006). Using corpora in discourse analysis. London: Continuum.
• Bauer, L. (2003). Introducing linguistic morphology. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Bişr, K. (2000). İlmu’l-lugati’l-ictimâʿî. Kahire: Dâru Ğarîb.
• Bişr, K. (2005). İlmu’l-lugati’n-nefsî. Kahire: Dâru Ğarîb.
• Burke, K. (1969). A grammar of motives. Berkeley: University of California Press.
• Câhiz, E. O. (1998). el-Beyân ve’t-tebyîn (4 cilt). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Cevherî, İ. b. H. (1957). es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye (A. A. Attâr, Thk.). Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî.
• Cruse, D. A. (1986). Lexical semantics. Cambridge: Cambridge University Press.
• Crystal, D. (2001). Language and the Internet. Cambridge: Cambridge University Press.
• Darwish, K. (2013). Named entity recognition using cross-lingual resources. In Proceedings of the 51st Annual Meeting of the Association for Computational Linguistics (pp. 45–67). ACL Anthology.
• Diab, M. (2004). Word sense disambiguation within a multilingual framework (Doktora tezi). University of Maryland.
• Ebû Zehra, M. (1958). Usûlu’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî.
• Fairclough, N. (1995). Critical discourse analysis. London: Longman. Ferâhîdî H. A.. (tsz.). Kitâbu’l-ʿAyn (M. el-Mahzûmî & İ. es-Sâmerrâî, Thk., 8 cilt). Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl.
• Firth, J. R. (1957). A synopsis of linguistic theory 1930–1955. Studies in Linguistic Analysis, 1–32.
• Geeraerts, D. (1993). Vagueness’s puzzles, polysemy’s vagaries. Cognitive Linguistics, 4(3), 223–272. https://doi.org/10.1515/cogl.1993.4.3.223
• Granger, S., & Paquot, M. (Eds.). (2012). Electronic lexicography. Oxford: Oxford University Press.
• Güven, Ş. (2005). Kur’ân’ın anlaşılması ve yorumlanmasında çokanlamlılık sorunu. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Habash, N. Y. (2010). Introduction to Arabic natural language processing. San Rafael: Morgan & Claypool.
• Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). Cohesion in English. London: Longman.
• Hicâzî, M. F. (1998). İlmu’l-luğa ve menâhicu’l-bahsi’l-lugavî. Kahire: Dâru Ğarîb.
• Huseyn, M. K. (1962). Fî nazariyyeti’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî.
• İbn Fâris, E. A. (1985). es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğa ve süneni’l-ʿArab fî kelâmihâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• İbnu’l-Enbârî, E. B. M. b. el-K. (1999). el-Ezhâr fî fıkhi’l-luğa (M. H. Şemseddîn, Thk.). Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye.
• Kıran, Z. (1986). Dilbilim akımları. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Kûlî, M. A. (1982). İlmu’d-delâle: Usûluhu ve mebâhisuhu fî’t-turâsi’l-ʿArabî. Riyad: Câmiʿatu’r-Riyâd.
• Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press.
• Lijphart, A. (1971). Comparative politics and the comparative method. American Political Science Review, 65(3), 682–693. https://doi.org/10.2307/1955513
• Lyons, J. (1977). Semantics (2 cilt). Cambridge: Cambridge University Press.
• McEnery, T., & Wilson, A. (2001). Corpus linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Muberred, E. A. M. b. Y. (1985). Mâ ittefaka lafzuhu ve ihtelefe maʿnâhu (A. N. el-Kaysî vd., Thk.). Bağdat: Vizâretu’s-Sekâfe ve’l-İʿlâm.
• Muʿcemu’l-Vasît. (2004). Kahire: Mektebetu’ş-Şurûki’d-Duveliyye.
• Muhammed, S. (1995). el-Mustalahu’l-lugavî ve taksîsu’l-mefâhîm. Rabat: Câmiʿatu Muhammed el-Hâmis.
• Mukâtil b. Süleyman. (2006). el-Vucûh ve’n-nezâir fî’l-Kur’âni’l-Kerîm (H. S. ed-Dâmin, Thk.). Bağdat: Dâru’l-Beşâir.
• Muneccid, M. N. (1998). el-İştirâku’l-lafziyyu fî’l-Kur’âni’l-Kerîm: Beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Dımaşk: Dâru’l-Fikr.
• Murphy, M. L. (2003). Semantic relations and the lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.
• Müller-Spitzer, C. (Ed.). (2014). Using online dictionaries. Berlin: De Gruyter.
• Özkırımlı, A. (2001). Türk dili: Dil ve anlatım. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Sîbeveyhi, E. B. A. b. O. (1988). el-Kitâb (A. M. Harun, Thk., 4 cilt). Kahire: Mektebetu’l-Hâncî.
• Sinclair, J. (1991). Corpus, concordance, collocation. Oxford: Oxford University Press.
• Sînî, M. İ. (2000). İlmu’l-luğa ve’l-ḥasûb. Mekke: Nâdi Mekke es-Sekâfî.
• Suyûtî, C. A. (1987). el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luğa ve envâʾihâ (M. Câru’l-Mevlâ Beg, M. Ebu’l-Fazl İbrahim, A. M. el-Beccârî, Şerh ve Taʿlîk). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
• Şâhîn, A. (2000). el-ʿArabiyye lugatu’l-ʿulûm ve’t-teknoloci. Kahire: Dâru’l-İʿtisâm.
• Uğur, N. (2003). Anlambilim: Sözcüğün anlam açılımı. Ankara: Pegem Yayıncılık.
• Umarî, M. b. S. A. (1988). el-Müşterekü’l-lafzî beyne mefhûmu’l-lügaviyyîn ve vâkıʿi’l-istiʿmâli’l-ʿArabî. Mekke: Câmiʿatu Ümmi’l-Kurâ.
• Vâfî, A. A. (1962). el-Lugatu ve’l-mujtemaʿ. Kahire: Dâru’n-Nahdati’l-ʿArabiyye.
• Vâfî, A. A. (t.y.). Fıkhu’l-luğa. Kahire: Dâru Nahdati Mısr li’t-Tıbâʿa ve’n-Neşr.
• Vardar, B. (1998). Dilbilimin temel kavram ve ilkeleri. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Zehebî, M. H. (2000). et-Tefsîr ve’l-müfessirûn (3 cilt). Kahire: Mektebetu Vehbe.