Sözlüklerde Metin Üretimine Yönelik Tanımlama

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 556 - 568, 10.08.2025

Bayram Çetinkaya

Öz

Genel olarak sözlük kullanımı, metin anlama etkinliklerinde anlamı bilinmeyen bir sözcük veya söz öbeğinin sözlükte madde başı olarak yerinin belirlenmesi ve ihtiyaç duyulan bilginin alınması şeklinde gerçekleşmektedir. Gösterenden gösterilene doğru gerçekleşen bu yönelimin metin üretimi sürecinde, tam tersi olarak, gösterilenden gösterene, sözlük bağlamında ise tanımdan sözlük maddesine doğru ilerlemesi beklenir. Dilin sözvarlığı ile ilgili bir başvuru kaynağı olan sözlükler genel olarak, metin anlama etkinliklerine daha çok odaklanmakta, metin üretimine yönelik olarak sınırlı çözümler üretmektedir.
Metin üretimi sürecinde uygun sözcüğün bilinememesi veya hatırlanamaması, belirlenen bir sözcükle ilgili eksik bilgiler, çeşitli sebeplerden dolayı belirlenen sözcük yerine eş değerde başka bir sözcük ihtiyacı bireyleri sözlüğe yönlendirebilmektedir. Sözlükle bu türden bir etkileşim kuran bireylerin aradıkları sözcükle karşılaşmalarını sağlayacak şekilde tanımlamaların yapılması, sözlüklerin aktif bir rol üstlenmesini sağlayacaktır.
Bu çalışmada metin üretiminde bulunan kullanıcıların sözlüklerle hangi tür etkileşimler gerçekleştirdiği, bu etkileşim sürecindeki kullanıcıların ihtiyaçlarının nasıl karşılanabileceği üzerinde durulmuştur. TDK tarafından yayımlanan Türkçe Sözlük’teki tanımlamaların esas alındığı araştırmada nitel araştırma desenlerinden doküman analizi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Metin üretimi , Tanımlama , Sözlük kullanımı , Sözlük

Definition for Text Production in Dictionaries

Öz

Generally, dictionary usage in text comprehension activities involves identifying the entry for an unknown word or phrase in the dictionary and retrieving the necessary information. This progression from signifier to signified is expected to proceed in the opposite direction during text production: from signified to signi-fier, or in the context of a dictionary, from definition to dictionary entry. Dictionaries, as reference sources for a language's vocabu-lary, generally focus more on text comprehension activities and offer limited solutions for text production.
In the text production process, individuals may turn to dictionaries due to an inability to recall or know the appropriate word , insuffi-cient information about a chosen word , or the need for an alterna-tive equivalent word for various reasons. Crafting definitions in a way that allows individuals engaging in such interactions with the dictionary to encounter the word they are looking for will enable dictionaries to play a more active role.
This study focused on the types of interactions users engaged in with dictionaries during text production and how users' needs in this interaction process can be met. The research, which primarily based its definitions on the Turkish Dictionary published by TDK, was designed document analysis, one of the qualitative research designs.

Anahtar Kelimeler

Text production , Definition , Dictionary use , Dictionary

Kaynakça

• Akın, N. (2019). Tanımlama Biçiminin Öğrencilerde Sözcüğün Kullanımına Etkisi: Afyonkarahisar İl Merkezi Örneği Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim: Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aslan, E. (2020). Tarihî Sözlüklerin Tanım ve Tanıklarında Metinlerarasılık. Dilbilim (35), 15-26.
• Bergenholtz, H., ve Gouws, R. (2012). Synonymy and synonyms in Lexicography. Lexicographica, 28, 309-336.
• Boz, E. (2020). Çevrimiçi Genel Sözlüklerde Tanım. Dilbilim (34), 1-14.
• Brown, R., ve McNeill, D. (1966). The “Tip of The Tongue” phenomenon. Jour-nal of Verbal Learning And Verbal Behavior, 5(4), 325-337.
• Chon, Y. V. (2009). The Electronic Dictionary For Writing: A Solution or A Prob-lem? International Journal of Lexicography, 22(1), 23-54.
• Crowther, J., Dignen, S., ve Lea, D. E. (2002). Oxford Collocations Dictionary for Students of English. New York: Oxford University Press.
• Çetinkaya, B. (2014). Sözlüklerde Tanımlama Söz Varlığı Üzerıne Bir İnceleme. Turkish Studies, 9(9), 395-406.
• Çetinkaya, B. (2017). Sözlük İçi Gönderimler ve Sözlüğün İşlevi. III. Uluslararası Sözlükbilimi Sempozyumu, 93-103. Eskişehir.
• Doğru, F. (2022). Türkiye Türkçesinde Yer Tutucular. Ankara: Gazi Kitabevi. Edmonds, D. (1999). The Oxford Reverse Dictionary. New York: Oxford University Press.
• Faerch, C., & Kasper, G. (1984). Two ways of defining communication strategies. Language Learning, 34(1), 45-63.
• Hartmann, R. R. K., & James, G. (1998). Dictionary of lexicography. London: Routledge.
• Levelt, W. J. (1993). Speaking: From Intention to Articulation. Cambridge: MIT Press.
• Lew, R. (2015). Dictionaries and their users. P. Hanks ve G.-M. De Schryver (Eds.), International Handbook of Modern Lexis and Lexicography (1-9). Springer.
• Longman Language Activator: The World's First Production Dictionary. (1997). Essex: Longman.
• Manchon, R. M., Murphy, L., ve de Larios, J. R. (2007). Lexical retrieval proces-ses and strategies in second language writing: A synthesis of empirical re-search. International Journal of English Studies, 7(2), 149-174.
• McCutcheon, M. (2010). Roget's Super Thesaurus. Ohio: Writer's Digest Books.
• Türkçe Sözlük. (2023). Ankara: TDK Yayınevi.
• Urdang, L. (1991). The Oxford Thesaurus: An A-Z Dictionary of Synonyms. Oxford: Clarendon Press.
• Yılmaz, E. (2019). Sözlük Bilimi Üzerine Araştırmalar. Ankara: Pegem Akademi.
• Zgusta, L. (1971). Manual of lexicography. Prague: Academia.