KUDÜS’TE İLK OSMANLI VAKIF ESERİ: İSFAHAN ŞAH HATUN MEDRESESİ ve VAKFI

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 1, 178 - 203, 27.06.2025

Abdullah Çakmak Çevirmen: Mustafa Hamza

Öz

Kudüs, 1517 ilâ 1917 yılları arasında Osmanlı Devleti tarafından yönetildi. Kudüs’ün Müslümanlar tarafından kutsal sayılması Osmanlı Devleti’nin bu dört asırlık yönetimindeki sosyal politikalarına doğrudan yansıdı. Bu kapsamda Müslümanların müreffeh bir yaşam sürmeleri için şehirde mevcut bulunan vakıf eserler yaşatılmaya devam etti ve ayrıca vakıflar aracılığıyla yeni eserler inşa edildi. Ancak Osmanlılar tarafından Kudüs’te inşa edilen ilk vakıf eseri 1517 senesinin daha öncesine uzanmaktadır. Çandarlı İbrahim Paşa’nın eşi İsfahan Şah Hatun 1437 senesinde Kudüs Harem-i Şerifi’nde bir medrese inşa ettirmiştir. Medrese, Osmaniyye, Hanım Hatun ve İsfahan Şah Hatun isimleriyle tanınmaktadır. Osmanlı Devleti tarafından Kudüs’te görev yapan Hanefî müftülerin bu medresedeki müderrisler arasından atanması medreseyi ayrıcalıklı kılmaktadır. İsfahan Şah Hatun, bu medrese için kurduğu vakfa temlik yoluyla edindiği 33 köy ve 1 mezrayı akar olarak tahsis etmiştir. 15. yüzyılda kurulan medresenin asırlar boyunca ilmî faaliyetlerini sürdürmesinde bu zengin vakıf akarlar etkili olmuştur. Bu çalışma Kudüs’teki ilk Osmanlı vakıf eseri olan İsfahan Şah Hatun Medresesi için kurulan vakfın tarihî serencamını ortaya koymayı amaçlamaktadır. İsfahan Şah’ın kimliğine ilişkin literatürde yer alan tartışmalara değinildikten sonra vakfiyesinden hareketle vakfın gelir ve giderleri tespit edilmiştir. Ayrıca arşiv belgelerine yansıdığı şekliyle vakfa yönelik müdahaleler ve bu müdahalelere karşı verilen mücadeleler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kudüs, İsfahan Şah Hatun, Medrese, Vakıf

THE FIRST OTTOMAN WAQF BUILDING İN al-QUDS: ISFAHAN SHAH KHATUN MADRASAH and WAQF

Öz

Al-Quds was ruled by the Ottoman State between 1517 and 1917. The fact that al-Quds was considered sacred by Muslims was reflected in the social policies of the Ottoman State during these four centuries of rule. In this context, to ensure that Muslims can live prosperous lives, existing waqf buildings in the city were maintained, and new buildings were constructed through waqfs. However, the first waqf building constructed by the Ottomans in al-Quds predates the conquest in 1517 by a significant margin. Isfahan Shah Khatun, the wife of Çandarlı Ibrahim Pasha, established a madrasah in 1437 in al-Quds’ al-Haram al-Sharif. The madrasah is known by several names, including Osmaniyyah, Hanim Khatun, and Isfahan Shah Khatun. The appointment of Hanafi muftis in al-Quds by the Ottoman State from among the mudarrises of this madrasah adds to its significance. Isfahan Shah Khatun allocated 33 villages and one hamlet to the waqf she established for this madrasah. Founded in the 15th century, the madrasah continued its scholarly activities for centuries, supported by these generous endowments. This study aims to uncover the historical journey of the waqf established for the Isfahan Shah Khatun Madrasah, the first Ottoman waqf building in al-Quds. After examining the debates in the literature regarding the identity of Isfahan Shah, the income and expenditures of the waqf are determined based on its waqfiyyah. Additionally, the interventions in the waqf and the resistance to these interventions, as reflected in archival documents, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, al-Quds, Isfahan Shah Khatun, Madrasah, Waqf

الآثار الوقفية العثمانية الأولى في القدس: مدرسة إصفهان شاه خاتون ووقفها

Öz

بقيت القدس تحت حكم الدولة العثمانية خلال الأعوام 1517-1917م. وقد انعكس عَدُّ المسلمين القدس مدينة مقدسة بشكل مباشر على السياسات الاجتماعية للدولة العثمانية خلال هذه الفترة التي امتدت أربعة قرون. في هذا السياق، استمرت المؤسسات الوقفية الموجودة في تقديم خدماتها في المدينة لضمان حياة مزدهرة للمسلمين، وأُنشِئت مؤسسات وقفية جديدة. لكن أول وقف بناه العثمانيون في القدس يعود إلى ما قبل عام 1517م. إذ قامت إصفهان شاه خاتون، زوجة الصدر الأعظم العثماني جاندَرلي إبراهيم باشا، بإنشاء مدرسة في حرم القدس الشريف عام 1437. وقد عُرِفت هذه المدرسة بأسماء عدة، منها "المدرسة العثمانية"، و"مدرسة خانم خاتون"، و"مدرسة إصفهان شاه خاتون". وقد تميزت هذه المدرسة بتعيين مفتي الحنفية الذين يخدمون في القدس من بين مدرّسيها. وقد خصّصت إصفهان شاه خاتون لهذه المدرسة وقفًا يتكون من 33 قرية ومزرعةً واحدةً حصلت عليها عن طريق التمليك، واستمرّت الأنشطة العلمية للمدرسة قرونًا طويلة بفضل عوائد هذا الوقف الغنية. تهدف هذه الدراسة إلى تسليط الضوء على الخلفية التاريخية لأول وقف عثماني أُسِّس في القدس، وهو مدرسة إصفهان شاه خاتون. تناقش الدراسة الجدل القائم حول هوية إصفهان شاه في الأدبيات التاريخية، ثم تعمد إلى تحليل واردات الوقف ونفقاته بناءً على وثيقة الوقف. كما تناولت الدراسة التدخلات التي تعرض لها الوقف، والجهود المبذولة ضد هذه المداخلات، حفاظًا على استقلاليته في ضوء الوثائق الأرشيفية.

Anahtar Kelimeler

الدولة العثمانية, القدس, إصفهان شاه خاتون, المدرسة, الوقف

Kaynakça

• Barkan, Ömer Lütfi - Meriçli, Enver. Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Bilge, Mustafa. “Awqaf of a Madrasa in Jerusalem”. Palestine 1: Jerusalem The Third International Conference on Bilad Al-Sham. 27-33. Amman: University of Jordan/Yarmouk University, 1983.
• Burak, Guy. “Dynasty, Law, and the Imperial Provincial Madrasa: The Case of al-Madrasa al-‘Uthmaniyya in Ottoman Jerusalem”. Journal Middle East Studies 45 (2013): 111-125. https://doi.org/10.1017/S0020743812001286
• Burak, Guy. The Second Formation of Islamic Law, (The Hanafi Scholl in the Early Modern Ottoman Empire). New York: Cambridge University Press, 2015. https://doi.org/10.1017/CBO9781316106341
• Burgoyne, Michael Hamilton. Mamluk Jarusalem: An Architectural Study. London: World of Islam Festival Trust, 1987.
• Çakmak, Abdullah. 19. Yüzyılın Başlarında Kudüs. İstanbul: İlem Yayınları, 2020.
• Dolu, Alaattin. Osmanlı Kudüs’ü: Kent Kimliği, Nüfuz ve Meşruiyet 1703-1789. Ankara: Küre Yayınları, 2019.
• Güler, Mustafa. “Osmanlı İdaresinin Kudüs Müslümanlarına Sahip Çıkma Anlayışı”. Geçmişten Günümüze Kudüs. ed. Ahmet Kavas v.dğr. İstanbul: Ümraniye Belediyesi Kültür Yayınları, 2019.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ahmed b. Hanbel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/75-80. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Taş, Kenan Ziya. “Kudüs Vâkıflarından İsfahan Şah Hatun ve Medresesi”. 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi. ed. Hatice Oruç v.dğr. Ankara: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, 2019.
• Turgut, Vedat. “Germiyanoğulları’nın Menşei, Vakıfları ve Batı Anadolu’nun Türkleşmesi Meselesi Üzerine”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 3/5 (2017): 1-98.
• Uleymî, Mücîruddin el-Hanbelî, el-Ünsü’l-celîl bi-tarîki’l-Kuds ve’l-Halîl, Amman: Mektebetü’l-Muhtesib, 1973.
• Uluçay, M. Çağatay. Padişahın Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• van Berchem, Max. Materiaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicum (ii): Syrie du Sud, Jerusalem “ville,” Memoires. Cairo: IFAO, 1922.
• Yılmaz, Harun - Midilli, Muhammet Enes. “Kudüs’te İlmî Hayat, Ulemâ ve Eğitim Müesseseleri”. Huzuru Bekleyen Şehir Kudüs. ed. Osman Aydınlı. 232-247. İstanbul: İlim Yayma Cemiyeti Yayınları, 2021.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Abdülhamid I [AE. SABH. I]. No. 30, Gömlek No. 2263.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mahmud I [AE. SMHD. I]. No. 45, Gömlek No. 2714.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III [AE. SSLM III]. No. 85, Gömlek No. 5101.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C. EV]. No. 640, Gömlek No. 32252.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkaf [C. EV]. No. 656, Gömlek No. 33070.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No. 143, Gömlek No. 7136.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No. 151, Gömlek No. 7534.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No. 160, Gömlek No. 7974.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No. 173, Gömlek No. 8611.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Haremeyn Muhasebesi Defterleri [EV. HMH. d]. No. 6314.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkaf Vakfiyeler Evrakı [EV. VKF]. No. 19, Gömlek No. 6.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Evkaf [İE. EV]. No. 25, Gömlek No. 2983.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver Defterler [MAD. d]. No. 1806.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Mühimme Defterleri [A. DVNS. MHM. d]. No. 15, Hüküm No. 1175.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 382.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 384.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 402.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 423.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 2146.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Defterleri [TK. GM. d]. No. 3749.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Arşivi Defterleri [TS. MA. d]. No. 3749.