İNSANIN CEZA VE MÜKÂFATI HAK ETMESİ BAĞLAMINDA EŞ‘ARÎ’NİN KESB KURAMI

Year 2021, , 127 - 138, 21.03.2021

Bayram Çınar

https://doi.org/10.5281/zenodo.4623748

Abstract

İslam kültür geleneğinde insan edimlerine ilişkin değerlendirmelerden biri de "kesb" kavramı etrafındaki bir öneridir. Eş’arî ekolün “kesb” yorumu kavrama ilişkin yorumlardan sadece biridir. Eş‘arî ‘den daha önceki bir zamana dayanan” kesb” kavramının İslam geleneğindeki yaygın kullanımı ise bu ekol tarafından yapılmıştır. Kesb kavramına dayandırılan Eş’arî teolojik okuma “Allah’ın insan eylemlerini yarattığı” tezine dayanmaktadır. Öte yandan Eş’arî ekol insan eylemlerinin mecazen olsa bile insana nispet etmeleri insanın ahirette hesap verecek olmasına teolojik imkân aramak amacına dönüktür.
Eş’arî ekolün, “kesb” teorisi bağlamında oluşturduğu teolojik dilde onların Allah algısının belirleyici olduğu görülür. Teolojik tüm söylemlerini Tanrı tasavvurları çerçevesinde şekillendirmiş Eş’arî gelenek teosantrik bir algı geliştirmiştir. Sebeplilik ilkesini daha esnek yorumlayan Eş‘arî ekolün, bu anlayışları da Tanrı tasavvura dayanır. Zira bu ekole göre Allah’a zorunluluk nispet edilemez. Çünkü sebebin sonucu gerektirdiği bir evren algısında, Tanrıyı teolojik olarak tespit etmeye imkân yoktur. Bu yüzden onlar sebep sonuç ilişkisini bir zorunluluk değil bir imkân ve potansiyel görürler.
Cezamükâfat kuramı tanrı tasavvurları ile bağlantılı olduğu gibi, kulluk teorisi ve tanrının peygamber göndermesinin de dilemeye bağlı görülmesi de onların Tanrı tasavvurları ile ilişkilidir.
Bu algılarının bir sonucu olarak Eş’arî ekolün kesb yorumu, insanın teolojik konumunu ortaya çıkarmaktan uzak görülmüş ve İslam teolojik geleneğinde eleştirilere muhatap olmuştur. Özellikle insanın yapmaya güç yetiremeyeceği eylemleri teolojik açıdan mümkün görmelerinden dolayı bu ekol, kulluğun teolojik gerekçelerini göz ardı etmekle suçlanmışlardır.
Bu çalışmada Eş‘arîlerin “kesb” kuramına yükledikleri anlam ve kavramı yorumlarken daha özgürlükçü bir söylem geliştirmelerinin önündeki teolojik engelleri ortaya koyma gayreti güdeceğiz. Amacımız bir ekolün savunusu yapmak ya da görüşleri sebebiyle yermek değil, bir teolojik soruna ilişkin iddialarını ve konuya ilişkin çözüm önerilerini ortaya çıkarmaktır.

Keywords

Kelam, Kesb, İnsan iradesi, İnsan fiilli, Eş‘arî

AN EVALUATION OF ASHARÎ'S "KESB" THEORY IN THE CONTEXT THAT HUMAN IS PUNISH AND AWARD

Abstract

The concept of "kesb" has been one of the suggestions for a solution to the crisis that emerged in the context of human acts in the Islamic cultural tradition. One of these efforts, which suggests to be a more interim solution proposal, has emerged as the interpretation of "kesb", a Qur'anic concept, by the Ash‘arî school. The widespread use of the concept of "kesb" in Islamic theology, which dates back to a time earlier than al-Asharî, was made by this school. This theological reading, which is based on the concept of Kesb, is based on the thesis that "God creates human actions". On the other hand, they argue that human actions can be attributed to it, even if metaphorically. Their attempts can be seen as an attempt to seek theological opportunities for man to be accountable in the hereafter, according to Islamic belief.
The Ash'arî school reveals that in the theological language that it has created in the context of the "kesb" theory, the perception of God in question is determinant. As a school, they developed a theocentric perception that shaped all their theological discourses within the framework of god imaginations. The Ash‘ari school, which interprets the reasoning principle more flex ibly in the universe, bases this understanding on the imagination of God. Because according to this school, necessity cannot be attributed to Allah. As such, it is naturally impossible to see and show God theologically in the perception of the universe that the Cause necessarily requires. Therefore, they chose to interpret the causeeffect relationship not as a necessity, but as a possibility and a potential.
The theory of punishmentrewarding of the school in question is related to their imagination of god, as well as the theory of servitude, whether or not God is obliged to send a prophet or not in the context of their imagination of God.

Keywords

Kalam, Kasb, Human will, Human action, al-Asharî

References

• Abrahamov, Binyamin. (2009). “Gazali’nin Nedensellik Teorisi çev. Yaşar Türkben”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 2 (1), 115–141.
• Abrahamov, Bunyamin. (2011). “Kitâbü’l-Lüm‘a’ya Göre Eşarî’nin Kesb Teorisinin Yeniden İncelenmesi çev. Hayrettin Güdekli”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40, 187–200.
• Boutroux, Emile. (1998). Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında. çev. Hilmi Ziya Ülken. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. (1985). Tarifât. ed. Gustavus Flugel. Beyrut: Mektebetu Lübnan.
• Cuveynî, Ebu’l-Me‘âlî. (1992). el-‘Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t- Turâs.
• Cuveynî, Ebu’l-Meâlî. (1978). el-Burhan fî Usûli’l-Fıkh. thk. Abdülazim ed-Dib. Devha: Câmiatu Katar.
• Ebu Hanife, Nu’man b. Sabit. (1979). el Fıkhu’l-ekber. Haydarabad: Meclisu’d- Dairetu Me’arif el Osmaniye.
• el-Ensârî, Ebu’l-Kâsım. (2010). el-Ğunye fi’l-kelâm. thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhadî. Kahire: Dâru’s-Selâm.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Abdullah. (1414). Fethu’l-Kadîr. Dimeşk-Beyrut: Dâr İbn Kesir.
• Eş’arî, Ebu’l-Hasan. (1955). Kitâbu’l-Lum’a fi’r-reddi alâ ehl-i’z-zeyğ ve’l-bid’a. nşr. Hammûde Zeki Gurâbe. Kahire: Matbaatu Mısr Şeriketi Musaheme Mısriye.
• Eşʻarî Ebu’l -Hasan. (1980). Makalatü’l-İslâmiyyîn. thk. Helmut Ritter 2 cilt. Wiesbaden.
• Ess, Josef Van. (2019). Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra “A History of Religious Thought in Early Islam” çev. Gwendolin Goldbloom. Leiden-Boston: Brill.
• Gazzalî, Ebu Hamid. (2012). el-İktisad fi’l İtikad çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Gazzalî, Ebu Hamid. (ts.). “Madnun Bihi Alâ Gayri Ehlihi thk. İbrahim Emin Muhammed”. Mecmuatu Resail. Kahire: Mektebetu’t -Tevfikiyye.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. (2003). Kitabu’l-Erbain fi Usuli’d-Din. nşr. Abdulhâmid el- Urvânî. Dimeşk-Beyrut: Dâru’l- Kalem-Daru’ş-Şâmiye.
• Gazzâlî, Ebu Hamid. (2014). Tehâfutu’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Griffel, Frank. (2012). Gazâli’nin Felsefi Kelamı. çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Hayyat, Ebu’l-Hüseyn. (1993). el-İntisar. thk. Nyberg H.S. Beyrut: Evraku’ş- Şarkiya.
• İbn Fûrek, Ebu Bekr. (1987). Mücerradü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık.
• İbn Rüşd, Ebu Velid. (1964). el-Keşf an Menahici’l-Edille fi Akaidi’l-Mille. ed. Mahmud Kâsım. Beyrut: Dâru’l- Kutubu’l-İlmiye.
• İsfehanî, Ragıb. (2009). Mufredâti’l elfazi’l-Kur’an. thk.Safvan Adnan Davudî. Dimeşk: Daru’l-Kalem.
• Ünverdi Veysi. (2015). “Eș’arî ve Ebu’l-Muîn En-Nesefî’de Kesb Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 51 (1), 71–100.