Mesnevî’deki Semâya Dair Beyitlerin Ankaravî Şerhiyle Birlikte Değerlendirilmesi: Mehmed Eşref Dede’nin Gıdâ'u'r-Rûhâniyye İsimli Eseri

Year 2025, Issue: 11, 63 - 110, 20.09.2025

Halim Yar

Abstract

Semâ, İslâm’ın ilk üç yüzyılında çatışma mevzuu olmamış, devam eden asırlarda ise tasavvuf cereyanı ile zahir uleması arasında tartışma başlıklarından birisi haline gelmiştir. Semâ, devran gibi konularda tasavvufa fikrî olarak saldıranlara karşı mutasavvıflar zikir mevkiinde gördükleri semânın mahiyetini tanıtıcı ve yöneltilen eleştirilere cevap niteliğinde eserler vermişlerdir. Bu konuda yazılmış risaleler zamanla bir yazın türü oluşturacak kadar yekun tutmuş ve tartışma son asırlara kadar sürmüştür. Osmanlının son dönemlerinde semâya dair yazılmış eserlerde yararlanılan yazarların başında Mevlânâ’nın olduğu görülmektedir. Mevlânâ Mesnevî’sinde çeşitli yerlerde semânın niteliği üzerine beyitler söylemiş ve muhipleri bu konuda bilgilendirmiştir. Bu çalışmada semânın kısa bir tanımı ve tarihi gelişimi ile birlikte eski bir Mevlevî dedesi Mehmed Eşref Dede’nin Gıdâ’u’r-Rûhâniyye isimli eserini ele alacağız. Eşref Dede Mesnevî’nin semâyla ilgili beyitlerini toparlamış, bunları Ankaravî’nin Mesnevî şerhindeki yorumlarla; ayet, hadis, menkıbe gibi unsurlarla birlikte çözümlemiş ve risalesini itmam etmiştir. Biz bu risaleyi yazma olan iki nüshası üzerinden ele alacağız. Risalede semâ kavramının nasıl işlendiğini, risalenin düzenini ve bunun Mesnevî ile ilişkisini değerlendirecek, ayrıca yararlanılan eserlerle Eşref Dede’nin çözümlemelerini karşılaştıracak ve risalenin özgün yönlerini göstereceğiz.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı , Semâ , Mevlânâ , Mesnevî , Şerh

Analyses of the Couplets on the Sama in the Mathnawi with the Ankarawi’s Commentary: Mehmed Eşref Dede's Work Titled Gıdâ'u’r-Rûhâniyye

Abstract

Although the sama was not a subject of debate in the first three centuries of Islam, it became one of the topics of debate between the Sufi movement and those who opposed Sufism in the following centuries. To those who attacked sufism intellectually because of the issue of sama, the sufis who saw this as dhikr wrote works explaining the nature of sama and responded to the criticisms directed at sama. Over time, the treatises written on this subject reached a level of literature and the discussions continued until recent centuries. It is seen that Mawlana Jalaladdin Rumi is one of the leading authors used in the works on sama written in the last periods of the Ottoman Empire. In his Masnawi, Rumi wrote many couplets about the nature of sama and explained this subject to his disciples. In this study, we will give a brief definition of the sama and its historical development and examine the work of Mehmed Ashraf Dede, called Gıdā’u’r-Rūhāniyye. Ashraf Dede collected the verses of Masnawi related to sama, analyzed them with the comments of Ankaravi's Masnawi commentary and elements such as verses, hadiths, and parables, and completed his treatise. We will consider this treatise based on its two manuscript copies. We will evaluate how the concept of sama is handled in the treatise, the order of the treatise and its relationship with the Masnawi. We will also compare the analyses of Ashraf Dede with the works used and show the original aspects of the treatise.

Keywords

Turkish Islamic Literature , Sama , Rumi , Mathnawi , Commentary

References

• Ak, M. (2023). Mehmed Eşref Dede ve Sûr-ı Tevhîd Çerâğ-ı îmân İsimli Eseri. İstem, 42, 17-38.
• Akdağ, R. (2023). İsmail Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmûʿatu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Maʿârif) (III. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük) [Doktora Tezi]. Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arpaguş, S. (2007). Hüccetü’s-Semâ XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mûsikî, Semâ ve Devrân Hakkındaki Dînî Tartışmalar ve İsmâil Ankaravî’nin Semâ Müdâfaâsı. Mârife Dergisi, 7(3), 369-399.
• Ateş, E. (2007). Niyaz Âyini. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (C. 33, s. 166). TDV Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2011). Semâ. İçinde Kubbealtı Lugati (C. 3). Kubbealtı Neşriyatı.
• Baz, İ., Şimşek, A., & Durceylan, T. (2015). Mesnevîhan Hâfız Feyzullâh Efendi’nin Hakâyık-ı Semâ İsimli Risâlesi. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 173-184.
• Bilge, B. (2022). İsmâʼil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmûʿatu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Maʿârif) (V. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük) [Doktora Tezi]. Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cebecioğlu, E. (2009). İçinde Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Ceyhan, S. (2004). Mesnevî. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (C. 29, ss. 325-334). TDV Yayınları.
• Ceyhan, S. (2009). Semâ. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (C. 36, ss. 455-457). TDV Yayınları.
• Durceylan, T. (2018). Medrese-Tekke Çatışmaları Ekseninde Gelişen Semâ Literatürüne Bir Katkı: Nâblusî’nin (ö. 1731) el-Ukûdü’l-Lü’lüiyye Risâlesi ve Semâ Müdâfaası. İçinde Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl (ss. 263-281). Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Durceylan, T. (2024). Erken Dönem Tasavvuf Literatüründe Semâ Problemi [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eşref Dede, M. (t.y.). Gıdâ’u’r-Rûhâniyye fî Tarîki’l-İrfâniyye (Ali Emîrî Koleksiyonu). Millet Kütüphanesi.
• Eşref Dede, M. (1932). Gıdâ’u’r-Rûhâniyye fî Tarîki’l-İrfâniyye (Hüdâî Efendi). Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.
• Gölpınarlı, A. (2012). Mevlâna. Varlık Yayınları.
• Gürer, D. (2010). Osmanlılar’da Semâ, Devrân, Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislâm Risâlesi. Tasavvuf Dergisi, 26(2), 1-23.
• Kemikli, B. (1997). Türk Tasavvuf Edebiyatında Risale-i Devran ve Semâ’ Türü ve Gaybî’nin Konuya İlişkin Görüşleri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37(3-4), 443-460.
• Kurân Yolu. (t.y.). Geliş tarihi 21 Haziran 2025, gönderen https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir
• Kutluk, İ. (2012). Şeyh Galip ve As-Sohbet-Üs-Sâfiyye. Journal of Turkish Lenguage and Literature, 3(1-2), 21-47.
• Mehmed Eşref Dede. (t.y.-a). Hak Yolu (Ali Emîrî). Millet Kütüphanesi.
• Mehmed Eşref Dede. (t.y.-b). Nüsha-i Kübra (Osman Ergin Yazmaları). İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı.
• Mevlânâ. (2017). Mesnevî (H. Kırlangıç & D. Örs, Çev.; Vols. 1-2). Hece Yayınları.
• Öngören, R. (2010). Osmanlılar Döneminde Semâ ve Devrân Tartışmaları. Tasavvuf Dergisi, 25(1), 123-132.
• Özdemir, M. (2013). İsmâʼil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmûʿatu’l- Letâyif ve Matmûratu’l-Maʿârif) (IV. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük) [Doktora Tezi]. Bozok Üniversitesi Sosyla Bilimler Enstitüsü.
• Serrâc et-Tûsî, E. N. (2012). El-Lümâ’ (H. K. Yılmaz, Çev.). Erkam Yayınları.
• Şihabüddin Sühreverdi. (2022). Avârifu’l-Maârif-Tasavvufun Esasları (H. K. Yılmaz & İ. Gündüz, Çev.; C. 2). İber Yayınları.
• Taştan, E. (2009). İsmâîl Rusûhî Ankaravî’nin Mesnevî Şerhi (Mecmûʿatü’l-Letâ’if ve Matmûratü’l-Maʻârif) I. Cilt, Çevriyazı-İnceleme [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uludağ, S. (1999). İslam Açısından Müzik ve Semâ. Mârifet Yayınları.
• Uludağ, S. (2012). İçinde Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Kabalcı Yayıncılık.
• Ünal, M. (2020). Kastamonulu Muhammed Eşref Mestî Dîvânı (İnceleme-Metin). Fakülte Yayınevi.
• Yar, H., & Yazıcı, Y. (2022). Mehmed Eşref Dede ve Âyîn-i Tarîkat-ı Mevlânâ Adlı Eseri. Fecr.
• Yazıcı, M. Y. (2016). Peçevi Şeyh Arif Ahmed Dede ve Ukûdü’l-Lü’lü’iye Fi Tarîki’s- Sâdeti’l-Mevleviyye Tercümesi [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.