Ḥadīth Education in Higher Religious Studies: From Ottoman Dār Al-Ḥadīth to Dār Al-Funūn Faculty of Theology

Year 2025, Volume: 36 Issue: ‘Darulfunun İlahiyat’, 261 - 301, 30.06.2025

Ayşegül Toprak Şahin

https://doi.org/10.26650/di.2025.36.1.1647150

Abstract

This paper examines the transition from Ottoman Dār al-Ḥadīth institutions to the Dār al-Funūn Faculty of Theology, focusing on the transformation of religious education in the context of modernisation. Its primary aim is to compare the traditional ḥadīth education in dār al-ḥadīth institutions with modern education at the Dār al-Funūn Faculty of Theology. Dār al-ḥadīth institutions served as significant educational centres that preserved and taught ḥadīth, a fundamental element of Islamic society and law. The Dār al-Funūn Faculty of Theology emerged as a representation of modernisation movements aimed at integrating Western sciences while also seeking to teach fundamental Islamic sciences through a sociological approach. This study uses content analysis, a qualitative research method, to analyse the educational perspectives on hadīth in both dār al-ḥadīth institutions and the Dār al-Funūn Faculty of Theology through historical documents, curriculum data, and relevant academic works. The scope of the study covers the period from the 14th century, when dār al-ḥadīth institutions were first established, until 1914, when they were incorporated into the Dār al-Ḫilāfah al-ʿĀliyyah Madrasah; and for the Dār al-Funūn Faculty of Theology, from its founding year in 1924 until its closure in 1933. The findings of the research reveal that dār al-ḥadīth institutions adopted a flexible and individualised approach to education, whereas the Dār al-Funūn Faculty of Theology provided instruction through a more structured and standardised curriculum.

Keywords

Ḥadīth, religious education, methodology, dār al-ḥadīth, Dār al-Funūn Faculty of Theology

Yüksek İlim Tahsilinde Hadis Eğitimi: Osmanlı Dârülhadislerinden Dârülfünûn İlahiyat Fakültesi’ne

Abstract

Bu çalışma, Osmanlı Dârülhadislerinden Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’ne geçiş sürecini ele alarak dini eğitimin modernleşme bağlamındaki dönüşümünü konu edinir. Temel amacı dârülhadislerdeki geleneksel hadis eğitimini, Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’ndeki modern eğitimle karşılaştırmaktır. Dârülhadisler, İslam toplumunun ve hukukunun temel unsurlarından biri olan hadis ilmini yaşatan ve öğreten önemli eğitim merkezleridir. Dârülfünun İlahiyat Fakültesi, Batı bilimleriyle entegrasyonu hedefleyen modernleşme hareketlerinin bir temsili olarak ortaya çıkar ve temel İslami ilimlerin toplumbilimsel bir yaklaşımla öğretilmesini hedefler. Nitel araştırma yöntemlerinden içerik analizi yöntemini kullanan bu çalışmada tarihi belgeler, müfredat verileri ve konuyla ilgili akademik eserler üzerinden dârülhadis ve Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’nin hadis ilmine yönelik eğitim anlayışları analiz edilmiştir. Çalışmanın kapsamı, dârülhadisler için kurulduğu ilk asır olan on dördüncü yüzyıldan Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi’ne bağlandığı 1914 yılına kadar olan süreç; Dârülfünun İlahiyat Fakültesi için kurulduğu yıl olan 1924’ten, kapatıldığı yıl olan 1933’e kadarki süreçtir. Araştırmada ulaşılan sonuçlar dârülhadislerin esnek ve bireysel bir eğitim anlayışı benimsediğini, Dârülfünun İlahiyat Fakültesi’nin ise daha yapılandırılmış, standartlaştırılmış bir müfredatla eğitim verdiğini ortaya koymaktadır.

Keywords

Hadis, din eğitimi, metodoloji, dârülhadis, Dârülfünun İlahiyat Fakültesi

References

• Akalın, İsa. “Hüseyin Avni Arapkirli’nin Arapça Usûlü’l-Hadîs Elyazması Ders Notları”. Hadis Tetkikleri Dergisi 15, sy 2 (2017): 115-43. google scholar
• Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç, Yapı, İşleyiş. İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997. google scholar
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı Döneminde Hadis İlmi”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018. google scholar
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık”. Hadis Tetkikleri Dergisi 8, sy 1 (2010): 33-67. google scholar
• Arapkirî, Hüseyin Avni. Bugyetu’l-hasîs fî târîhi ilmi’l-hadîs. Editör Nilüfer Kalkan Yorulmaz. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2022. google scholar
• Arıcı, Müstakim. “VII. / XIII. Yüzyıl İslâm Düşüncesinde Fahreddin Râzî Ekolü”. İslâm Araştırmaları Dergisi, sy 26 (2011): 1-37. google scholar
• Atâî, Nev'izâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik (Şekayık Zeyli). C. 1. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017. google scholar
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Atayy Yayınları, 2018. google scholar
• Aydar, Hidayet. “Dârülfünun İlahiyat Fakültesi ve Türk Kültür Hayatına Katkıları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 13 (2006): 23-43. google scholar
• Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999. google scholar
• Aynî, Mehmet Ali. Dârülfünun Tarihi. Editör Metin Hasırcı. Ankara: Pınar Yayınları, 1995. google scholar
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri (Teşkilat - Tarih). İstanbul: İrfan Matbaası, 1976. google scholar
• Baltacıoğlu, İsmail Hakkı. Hayatım. İstanbul: Dünya Yayınları, 1998. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). “İrade Dahiliye [İ.DH]”, t.y. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). “İrade Hariciye [İ.HR]”, t.y. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). “Kocaeli Tahrir Defteri”, t.y. google scholar
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1984. google scholar
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. “el-Câmiu’ş-Şahîh”, t.y. Süleymaniye Bölümü. Süleymaniye Kütüphanesi. google scholar
• Cerrahoğlu, İsmail. “Fahruddin er-Râzî ve Tefsiri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy 2 (1977): 7-57. google scholar
• Cevdet Paşa, Ahmet. Târîh-i Cevdet. 2. bs. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1309. google scholar
• Ceylan, Şeyma. Dârülfünun İlahiyat Fakültesi Müderrisleri ve Ders Notları. İstanbul: İdav Yayınları, 2024. google scholar
• Cihan, Sadık. “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usulü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercümeler”. Atatürk Üniversitesi İslâmî ilimler Fakültesi Dergisi, sy 1 (1975): 127-36. google scholar
• Çiftçi, Mehdin. “Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII Asırlar)”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. google scholar
• Dölen, Emre. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Darülfünun’da İlâhiyat Öğretimi”. İçinde Dârülfünûn İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, 105-23. İstanbul, 2010. google scholar
• Emin Bey Efendi. “Tarihçe-i Tarîk-i Tedrîs”. İlmiye Salnamesi, sy 1 (1916): 642-51. google scholar
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi. İstanbul: Eser Matbaası, 1997. google scholar
• Eşrefzâde, Şevketî Efendi. Medâris-i İslamiyye Islâhât Programı. İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1329. google scholar
• Fâtih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1938. google scholar
• Furat, Ahmet Hamdi, Nilüfer Kalkan Yorulmaz, ve Osman Sacid Arı, ed. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler)-XVIII. Yüzyıl. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan. “Darülfünundaki Yüksek Din Eğitiminin Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Anlayışı Açısından Değerlendirilmesi”. İçinde Dârülfünûn İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri, 133-47. İstanbul, 2010. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan. “Klasik Dönem Osmanlı Medreselerinde Okutulan Eserler”. İçinde Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans, editör Fuat Aydın, Mahmut Zengin, Kübra Cevherli, ve Yunus Kaymaz, 631-49. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan. “Klasik Dönem Osmanlı Medreselerinde Tedris Usulü”. İçinde Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans, editör Fuat Aydın, Mahmut Zengin, Kübra Cevherli, ve Yunus Kaymaz, 121-41. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019. google scholar
• Gayti, Necmüddin Ebu’l-Mevâhib Muhammed b. Ahmed. “el-Ferâidu’l-muntazama”. Ankara, t.y. İsmail Saib Sencer. Ankara Üniversitesi DTCF Kütüphanesi. google scholar
• Gül, Ahmet. Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Darü’l-hadislerin Yeri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997. google scholar
• Hatiboğlu, İbrahim. “Transmission of Western Hadıth Critique to Turkey: On the Past and the Future of Academic Hadıth Studies”. Hadis Tetkikleri Dergisi 4, sy 2 (2006): 37-53. google scholar
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17, sy 1 (2008): 25-46. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârulfünûn Tarihçesine Giriş”. Belleten 54, sy 210 (1990): 699-738. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8:521-25. Ankara: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri”. İçinde Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, editör Ekmeleddin İhsanoğlu, C. 2. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 1998. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu”. Belleten 66, sy 247 (2002): 849-904. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Medrese Tarihçiliğinin İlk Safhası (1916-1965)”. Belleten 64, sy 240 (2000): 541-82. google scholar
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “Taşköprüzâde’ye Göre Hadis İlmi ve Letâfü’n-Nebî Adlı Kırk Hadis Risâlesinin Tahlili”. İçinde Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar, editör Ömer Mahir Alper ve Müstakim Arıcı, 127-46, 2015. google scholar
• İnce, Nazife Nihal, ve Rıfat Atay. “Tertîbu’l-ulûm ve Kevâkib-i seb’a’daki Öğrenim Kademeleri Benzerliği Üzerine”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 4, sy 4 (2019): 505-19. google scholar
• İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi: 1924-1925. İstanbul: Yeni Matbaa, t.y. google scholar
• İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi: 1925-1926. İstanbul: Yeni Matbaa, t.y. google scholar
• İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi: 1926-1927. İstanbul: Yeni Matbaa, t.y. google scholar
• İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi: 1927-1928. İstanbul: Yeni Matbaa, t.y. google scholar
• İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi: 1931-1932, 1932-1933. İstanbul: Yeni Matbaa, t.y. google scholar
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim Riyazi İlimler. 2 c. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997. google scholar
• İzmirli, İsmail Hakkı. Hadis Tarihi. İstanbul: Dârü’l-Hadîs, 2002. google scholar
• Kalkan Yorulmaz, Nilüfer. “Usul-i Hadis’ten Hadis Tarihi’ne: Dârülfünun İlahiyat’ta Hadis Tarihi Dersleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23, sy 2 (2019): 651-71. google scholar
• Kandemir, M. Yaşar. “eş-Şifâ’”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 39:134-38. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
• Kara, İsmail. “Türkiye’de İlahiyat Fakülteleri Dinî Kurumlar mı, Laik Kurumlar mı?” Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2, sy 1 (2009): 1-19. google scholar
• Karacabey, Salih. “XI. ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 4, sy 4 (1992): 227-35. google scholar
• Kemal, Nâmık. Evrâk-ı Perîşân. Editör Raif Karadağ ve Ömer Faruk Harman. İstanbul: Tema Yayınları, 1973. google scholar
• Kızıl, Fatma. “Türkiye’de Hadis Araştırmaları ve Oryantalizm”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11, sy 21 (2013): 303-31. google scholar
• Kocatürk, Utkan. “Atatürk’ün Üniversite Raformu ile İlgili Notları”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sy 6 (1984): 3-95. google scholar
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip, ed. Süleymaniye Vakfiyesi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2024. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8:507-8. Ankara: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Macit, Yunus. “Osmanlı Gerileme Döneminde Hadis Öğretimi”. İçinde Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, editör Muhittin Düzenli. Samsun, 2011. google scholar
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâ’iku’ş-Şakâ’ik Mecdî’nin Şakâ’ik Tercümesi. C. 2. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022. google scholar
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslâm ve İlim. Çeviren İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989. google scholar
• Okiç, Muhammed Tayyib. Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1959. google scholar
• Özden, Âkil Muhtar. Dârülfünunumuz Hakkında Bazı Mulahazât. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1340. google scholar
• Sahab, Ahmed, ve Filipovic Nenad. “The Sultan’s Syllabus: A Curriculum for the Ottoman Imperial medreses Prescribed in a ferman of Qânûm I Süleyman”. Studia Islamica 98, sy 99 (2004): 193-218. google scholar
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-saâde. Editör Abdülvehhâb Ebu’n-Nûr. 3 c. Kahire, 1968. T.C. Maarif Vekaleti 1925-1926 Ders Senesi İhsâiyat Mecmuası. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928. Unan, Fahri. “Osmanlı Medrese Uleması: İlim Anlayışı ve İlmî Verim”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3, sy 5 (2003): 14-34. google scholar
• Unan, Fahri. “Osmanlı Medreselerinde Eğitim Üzerine Yapılmış Çalışmalara Dair Bir Bibliyografya Denemesi”. Dîvân İlmî Araştırmalar, sy 18 (2005): 79-114. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Çandarlı (Cnederli) Kara Halil Hayreddin Paşa”. Belleten 23, sy 91 (1959): 457-78. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. 5. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. C. 2. 4 c. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1947. google scholar
• Ünal, Yavuz. Modern Dönemde İlahiyat Fakültelerinde Hadis Eğitimi ve Araştırmaları Çalıştayı (24-25 Mart 2012). Samsun: Ceylan Ofset, 2012. google scholar
• Ünver, Süheyl. Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı. İstanbul: T.C. İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946. google scholar
• Wisemma, Hans Johan Gooitzen. Towards the Third Generation University: Managing the University in Transition. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 2009. google scholar
• Yardım, Ali. “Dârülhadis”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8:529-32. Ankara: TDV Yayınları, 1993. google scholar
• Yardım, Ali. “Osmanlı Devrinde Dârülhadisler”. İçinde Osmanlı, editör Hasan Celâl Güzel ve Güler Eren, 8:163-75. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Yasar, Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. C. 1. 12 c. İstanbul, 1911. google scholar
• Yıldırım, Selahattin. “Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994. google scholar
• Yıldırım, Selahattin. “XIX. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy 13 (2004): 263-315. google scholar
• Yıldırım, Selahattin. “XVII. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sy 14 (2004): 151-82. google scholar
• Yılmaz, Yasin. “Kanûnî Vakfiyesi ve Süleymaniye Külliyesi (Eğitim, Kültür ve Sosyal Yönü -Başlangıçtan 1600’e Kadar)”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002. google scholar
• Yücel, Ahmet. “Silsiletü’z-Zeheb”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37:208-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. google scholar
• Yücel, Ekrem. “Osmanlı Devri Dâru’l-Hadisleri ve Hadis Eğitimi”. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. google scholar
• Zengin, Zeki Salih. Medreseden Darülfünuna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2011. google scholar
• Zengin, Zeki Salih. “Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun Hazırlanmasından Sonraki İlk Dönemde Uygulanışı ve Din Eğitimi”. Dini Araştırmalar 5, sy 13 (2002): 81-106. google scholar