A Contribution to the Controversial Issues Between the Ashʿariyya and the Māturīdiyya: The Order of Kun and It’s Effect on Creation

Year 2021, Volume: 9 Issue: 1, 64 - 94, 30.05.2021

Hikmet Yağlı Mavil

https://doi.org/10.33931/abuifd.902409

Abstract

The "word-creation" relationship, which has an important place in the tradition of Abrahamic religions, has found its expression in the context of the "kun verses" in the Qurʾān. Sharing the same opinion about God's creation of the universe from nothing, theologians have different views on the issue of how this creation took place and the role of the command "kun" in creation, according to their understanding of divine attributes. Since Abū Ḥanīfa, most of the Māturīdiyya scholars, who did not make any difference between the personal and the actual attributes, thought that the attribute of takwīn was necessary for the creation and they interpreted the related verses, thinking that the order of kun was an allegory from the speed of Allah's creation. But some of them did not ignore the idea that creation took place with takwīn, but they also thought that the order of kun was a kind of creation, adhering to the apparent meaning of the verses. On the other hand, the Ashʿariyya scholars, who think that creation takes place with the attribute of qudra, and who do not make any distinction between takwīn and mukawwan, regarded the order of kun as the eternal "creative word" of God. While the Māturīdiyya followed the method of ta'wīl in this issue, it is interesting that the Ashʿariyya applied the method of is̱bāt. Some of later Ashʿariyya scholars also criticized this approach and adopted the interpretation of the Māturīdiyya on this issue. In this article, the details of the dispute between the Ashʿariyya and the Māturīdiyya based on the order of "kun" are discussed and it is tried to determine which approach is more consistent in terms of the method of kalām.

Keywords

Kalām, The Ashʿariyya, The Māturīdiyya, Order of Kun (Be), Takwīn

Eş‘arîlik ve Mâtürîdîlik Arasındaki İhtilaflı Meselelere Bir Katkı: Kün Emri ve Yaratmaya Tesiri

Abstract

Semâvî dinler geleneğinde önemli bir yere sahip olan “söz-yaratma” ilişkisi, Kur’ân’da geçen “kün âyetleri” bağlamında ifadesini bulmuştur. Buna göre Allah, bir şeyi yaratmak istediği zaman “ol” demesinin yeterli olacağını, o şeyin de hemen oluverdiğini bildirmektedir. Allah’ın evreni yoktan yarattığı konusunda aynı kanaati paylaşan kelâm âlimleri, bu yaratmanın nasıl gerçekleştiği ve “kün” emrinin yaratmadaki rolü meselesinde ise ilahî sıfat anlayışlarına göre farklı görüşler ortaya atmışlardır. Ebû Hanîfe’den itibaren zatî sıfatlar ile fiilî sıfatlar arasında herhangi bir ayırım gözetmeyen ve yaratmayı tekvin sıfatı ile açıklayan Mâtürîdiyye âlimlerinin çoğunluğu, kün emrini “Allah’ın yaratmasının sürati”ni anlatan mecazî bir ifade kabul ederek ilgili âyetleri te’vil etme yoluna gitmişlerdir. Bazı Mâtürîdîler ise yaratmanın tekvin sıfatıyla gerçekleştiği düşüncesini göz ardı etmemekle birlikte âyetlerin lafzına bağlı kalarak kün emrinin de bir tür yaratma olduğunu düşünmüşlerdir. Diğer taraftan yaratmanın kudret sıfatı ile gerçekleştiğini kabul eden Eş‘arîler, Ehl-i hadis âlimleri ile Küllâbiyye’nin izinden giderek kün emrini Allah’ın ezelî “yaratıcı söz”ü olarak değerlendirmişler ve bu konuda ispat yöntemini benimsemişlerdir. Bu bağlamda kün emriyle ilgili iki mezhep arasındaki ihtilaf, sadece kudret-tekvin tartışmasından ibaret olmayıp naslara yaklaşım konusundaki yöntem farklılığın bir yansımasıdır. Kudretten başka yaratıcı ezelî bir niteliği gerektirmesi, kelâm sıfatını lafız-mana ilişkisi dışında başka bir hususla ilişkilendirmesi gibi açılardan tenkit edilen Eş‘arîlerin bu yaklaşımı, müteahhir dönemdeki bazı Eş‘arî bilginleri tarafından kabul edilmemiştir. Söz konusu bilginler bu konuda Mâtürîdîlerin te’vile dayalı yaklaşımını benimsemişler, ancak yorumlarında onlardan farklı olarak kendi mezheplerinin yaratmayı açıklamak üzere başvurduğu “ezelî kudret” anlayışını muhafaza etmişlerdir. Bu makalede Eş‘arîler ile Mâtürîdîler arasındaki “kün” emrine dayalı ihtilafın ayrıntıları ele alınmakta ve kelâm yöntemi açısından hangi yaklaşımın daha tutarlı olduğu belirlenmeye çalışılmaktadır.

Keywords

Kelâm, Eş‘ariyye, Mâtürîdiyye, Kün (Ol!) Emri, Tekvin

References

• Ali el-Kārî. Fıkh-ı Ekber Şerhi. çev. Hüseyin S. Erdoğan. İstanbul: Hisar Yayınevi, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed eş-Şeybânî. er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdika. thk. Sabri b. Selâme Şahin. Riyad: Dâru’s-Sebât, 2003.
• Âmidî, Seyfeddin. Gāyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. nşr. Hasan Mahmûd Abdüllatif. Kahire: Vizaretü’l-Evkāf, 1971.
• Avcu, Ali. Horasan-Maveraünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
• Aykaç, Mustafa. “Osmanlı Kelâmında Mâtürîdilik Vurgusu: Şerhu’l-Akâid Hâşiyelerindeki Tekvin Tartışmaları Bağlamında Bir İnceleme”. KADER 18/1 (Haziran 2020), 1-30.
• Bağdâdî, Abdulkāhir. el-Fark beyne’l-fırak: Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Bağdâdî, Abdülkāhir. Usûlü’d-din. thk. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr. Temhîdü’l-evâil ve telhisü’d-delâil. thk. Mektebetü’l-İlmî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyy, 2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr. el-İnsâf fîmâ yecibu i‘tikāduhu velâ yecûzü’l-cehl bihi. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyyeti li’t-Turâs, 2. Basım, 2000.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşâratü’l-merâm min ibârâti’l-imâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. el-Esmâ ve’sıfat. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed. “Kitâbü’l-İ‘tikād ve’l-hidâye”. el-Mesâilü’l-İhtilâf beyne’l-Eşâira ve’l-Mâtürîdiyye. mlf. Şemseddin İbn Kemal Paşa. thk. Saîd Abdullatif Fûde. 137-179. Amman: Darü’l-Feth li’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 2009.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Halku ef‘âli’l-‘ibâd: İlahî Kelâmın Müdafaası. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Kitâbü’l-İrşâd: İnanç Esasları Kılavuzu. çev. Adnan Bülent Baloğlu vd. Ankara: Türk Diyanet Vakfı Basımevi, 2016.
• Çağrıcı, Mustafa. “İbn Meserre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/188-193. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Dârimî, Ebû Saîd. er-Red ale’l-Cehmiyye. Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1985.
• Ebû Azbe, Hasen b. Abdilmuhsin. Ravzatu’l-behiyye fî mâ beyne’l-Eşâira ve’l-Mâtürîdiyye. Haydarabad: Dâiretü’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1322.
• Ebû Hanîfe, Nu‘man b. Sâbit. “Vasiyyetü’l-İmâm Ebî Hanîfe”, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 1992.
• Ebstein, Michael. Mysticism and philosophy in al-Andalus: Ibn Masarra, Ibn al-Arabi and the Ismaili tradition. Leiden: E.J. Brill, 2013.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Abbâs Sabbağ. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1994.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. el-Lüma‘ fi'r-red alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bida‘: Eş‘arî Kelâmı. çev. Kılıç Aslan Mavil – Hikmet Yağlı Mavil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr. Usûlü Ehli’s-sünne ve’l-cemâa. thk. Muhammed Seyyid el-Celyend. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2013.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Tefsîr-i Kebîr: Mefâtihu’l-gayb. çev. Lütfullah Cebeci vd. 18 Cilt. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2002.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Me‘âlimü usûli’d-dîn: Kelâm İlminin Esasları. çev. Muhammet Altaytaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. el-Muhassal: Ana Meseleleriyle Kelam ve Felsefe. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Halku'l-Kur'ân beyne'l-Mu'tezile ve Ehlü's-sünne. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Beyrut: Dârü'l-Cîl, 1992.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Muhassalu efkâri'l-mütekaddimîn ve'l-müteahhirîn mine'l-ulemâ. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati'l-Ezheriyye, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-İktisâd fi’l-İtikād: itikatta Orta Yol. çev. Ömer Dönmez. İstanbul: Hisar Yayınevi, ts.
• Gazzâlî. Ebû Hâmid. İhyâu ulûmi’d-dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. “el-Kânûn külli fi’t-te’vîl: Gazzâlî’nin Te’vil Hakkında Basılmamış Bir Eseri”. çev. Mehmed Şerefeddin. Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 4/16 (193), 46-58.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Faysalu’t-tefrika beyne’l-İslâm ve’z-Zenâdıka: İslam’da Müsmaha. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Makālâti’ş-Şeyh Ebi'l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kâhire: Dâru’l-Maârif, ty.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed. Mecmû‘u fetâvâ: Kitâbü’l-Kur’ân. thk. Âmir Cezzâr – Enver Baz. 12. Cilt. b.y., t.y.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 2. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. el-Muğnî fî ebvâbi’t-eevhîd ve’l-adl: (Halku’l-Kurân). thk. Taha Huseyn, İbrahim el- Ebyârî. 7 Cilt. Kahire: b.y., 1380/1960.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât. Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı). çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Kādî Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Tavâli‘u’l-Envâr: Kelâm Metafiziği. çev. İlyas Çelebi – Mahmut Çınar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Kādî Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd. Envâru’t-tenzîl ve Esrâru’t-tevhîd: Beydavî Tefsiri. çev. Abülvehhab Öztürk. 5 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2011.
• Kaya, Emrah. “Sonsuz Tecellî ve Daimî Yaratma: İbn ‘Arabî ve İbn Teymiyye’nin Yaratma Meselesine Ezelî Fiil Olarak Bakışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/2 (2016), 69-96.
• Kemalpaşazade, İbn Kemal Ahmed Şemseddin. Mesâilü'l-ihtilâf beyne'l-Eşâ‘ira ve'l-Mâtüridiyye, thk. Saîd Abdullatif Fûde. Amman: Dâru’l-Feth lid’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 2009.
• Kılıç, Mahmut Erol. “İbnü’l-Arabî, Tasavvuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/493-516. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2003.
• Lâmişî, Ebu’s-Senâ. Kitâbü’t-Temhid li-kavâ'idi't-tevhîd. thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mustafa Yavuz, 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Nesefî, Ebü’l-Berekāt. Tefsîrü’n-Nesefî: Medâriku’l-tenzîl ve hakāiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedevî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimeti’t-Tayyib, 1998.
• Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebsıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1993.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd: Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Nesefî, Necmeddin Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr: Ömer Nesefî Tefsiri. çev. Ali Benli. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Nokta Sembolizmi: Noktatü’l-Beyân Risâlesi. nşr. Mehmet Tabakoğlu – Şükrü Maden. İstanbul: İnsan Yayınları, 2020.
• Özgen, Mustafa. Eş‘arî ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Görüş Farklılıkları. Konya: Palet Yayınları, 2017. Öztürk, Mustafa. Kur’an ve Yaratılış. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2017.
• Öztürk, Yunus. “Hanefî-Mâtürîdî Geleneğin Mutasavvıf Bir Müellifi Ve Mesnevî Türü Eseri Olarak Âşık Paşa Ve Garibnâme Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Sünni-İrfani Geleneğin 14. Yüzyıl Temsilcisi Âşık Paşa ve Türkçe Mesnevisi Garibnâme Üzerine İncelemeler. ed. Yunus Öztürk. 141-171. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Pala, İskender. “Kün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/552-553. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Arûçi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Bidâye fî usûli’d-dîn: Mâtürîdiyye Akâidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fi beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. İstanbul: İSAM Yayınları; Beyrut: Dâru İbn Hazm.
• Saffâr, Ebû İshâk. Telhîsü’l-edille li-kavâidi’t-tevhîd. thk. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almani li’l-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 2011.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1954.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc. Kitâbü’t-Tesdîd fî şerhi’t-temhîd li’l-Siğnaki. thk. Şemseddin Kerim. Almatı: Matbaatü Nur Mübarek, 2016.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Logos”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/212-214. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerim. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Abdülkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm. thk. Alfred Guillaume. London: Oxford University, 1934.
• Şeyhzâde, Abdürrahim b. Ali. Nazmu’l-ferâid ve cem‘u’l-fevâid. Mısır: Matbaatü’l-Edebiyye, 1317.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. el-Makāsıdu’l-kelâm fî ‘akāidi’l-İslâm: Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn. Şerhu’l-Akāid: Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 1999.
• Yağlı Mavil, Hikmet. “Ehl-i Sünnet Kelâmında Halku’l-Îmân Tartışması”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2019), 437-468.
• Yeşilyurt, Temel. “Maturidilerde Tekvin Sıfatı ve Temellendirilmesi”. KÜİFD 1/1 (2017/1), 9-23.
• Yıldırım, Ömer Ali. “İslam Düşüncesindeki Yoktan Yaratma ve Kıdem Tartışmaları: Kelâmcılar ve İbn Sîna Merkezli Bir İnceleme”, Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 10/2 (2012), 251-274.
• Yücedoğru, Tevfik. Geçmişten Günümüze Doğru İlim ve Din Açısından Yaratılış. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım. el-Keşşâf ‘an hakāikı ğavâmid’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’-Te’vîl: Keşşâf Tefsiri. çev. Muhammed Coşkun vd. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016-2020.