4./10. Asır Hadis Metinlerinde “İsnad Hazfi” Üzerine Değerlendirmeler

Year 2024, Volume: 12 Issue: 2, 411 - 429, 30.11.2024

İbrahim Sağlam

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1521497

Abstract

Hadisin iki temel unsuru vardır: isnad ve metin. Hicrî ikinci asırda sened kullanımının yaygınlaştığı, üçüncü asırdan itibaren isnadın, hadisin ayrılmaz parçası haline geldiği ifade edilmektedir. Ancak bu durum isnadın mükemmel haliyle kullanıldığı anlamına gelmemektedir. 4./10. asırda hacimli kitapların kullanımında bazı zorluklar yaşandığı, farklı disiplinlerde muhtasar türü çalışmalar yazılmaya başlandığı ve hacimli eserlerin isnadları hazfedilerek tekrar kaleme alındığı bildirilmektedir. Söz konusu dönemde hadis edebiyatına “isnad hazfi” tabirinin dâhil olduğu yönünde bazı değerlendirmeler bulunmaktadır. Fakat isnad hazfinin görüldüğü ilk örneklerin hangileri olduğu konusu ise ihtilaflıdır. Bu doğrultuda çalışmada; isnad hazfinin ne olduğu, tarihi gelişimi, görüldüğü ilk örnekler, isnad hazfinin gerekçesi ve hadisin sahîh oluşuna tesiri gibi konular, hadis ilminin verileri doğrultusunda ve tümevarım yöntemi kullanılarak irdelenmiştir. Araştırma sonunda, hicrî dördüncü asırda muhtasar eser yazma geleneğinin başladığı, bu dönemde “isnad hazfi” tabirinin hadis edebiyatına dâhil olduğu, cemʿ türü eserlerin buna öncülük ettiği, hadisin sıhhatiyle ilgili ölçünün isnaddan yavaş yavaş eser ve müellife doğru kaydığı sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Hadis, İsnad, 4./10. Asır, Muhtasar, İsnad Hazfi

Evaluations on “Ḥadhf in the Isnād” in 4th/10th Century Ḥadīth Texts

Abstract

Ḥadīth has two basic elements: isnād and matn. It is stated that the use of the isnād became widespread in the second century of the Hijri era, and from the third century onwards, isnād became an integral part of the ḥadīths. However, this does not mean that isnād is used in its perfect form. It is stated that in the 4th/10th century, there were some difficulties in using voluminous books, mukhtaṣar type works began to be written in different disciplines and were ḥadhf in the isnād of voluminous works and rewritten. There are some evaluations that the term “ḥadhf in the isnād” entered in the ḥadīths literature during the period in question. However, it is controversial which are the first examples in ḥad̲h̲f in the isnād was seen. Accordingly, in this study, issues such as what is ḥadhf in the isnād, its historical development, the first examples seen and the justification of ḥadhf in the isnād and its effect on the authenticity /reliability of the ḥadīths were examined in accordance with the data of ḥadīths science and using the induction method. At the end of the research, it was concluded that the tradition of writing mukhtaṣar type works began in the fourth century of the Hijra, that the term “ḥadhf in the isnād“ was included in the ḥadīth literature in this period, that the works of the cemʿ type pioneered this, and that the criterion regarding the authenticity of the ḥadīths gradually shifted from the isnād to the work and the author.

Keywords

Ḥadīth, Isnād, 4th/10th Century, Mukhtaṣar, Ḥadhf in the Isnād

References

• Abdulmuttalib, Rıfat Fevzî. Tevs̱îku’s-sünne fi’l-karni’s̱-s̱ânî’l-hicri. Mısır: Mektebetü’l-Hanâncî, 1981.
• Albayrak, Ali. “Fuad Sezgin’in Buhârî’nin Kaynakları Kitabı Üzerine Değerlendirmeler”. Usul İslam Araştırmaları 26 (2016), 51-100.
• Altaş, İlhan. Hadis Edebiyatında Muhtasar Türü: Tespiti ve Gelişim Süreci (Başlangıcından Hicri Onuncu Asra Kadar). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Beyhakī, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Şuʿabü’l-îmân. nşr. ِAbdulali Abulhamid, Ahmed Nedvî. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Cevzakī, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn (A). Erişim 30 Nisan 2024. https://bukhari.islamweb.net/handle/1234/102
• Cevzakī, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Kitâbü’ṣ-Ṣaḥîḥ mine’l-aḫbâr. nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2007.
• Cevzakī, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Kitâbü’ṣ-Ṣaḥîḥ mine’l-aḫbâr (B). Erişim 29 Nisan 2024. https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_4260/makhtotat.pdf
• Cevzakī, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Kitâbü’ṣ-Ṣaḥîḥ mine’l-aḫbâr (C). Erişim 06 Temmuz 2024. https://shamela.ws/book/95
• Çelik, Abdullah. Hadis Usûlü İlminin Doğuşu ve Gelişimi (Hicrî İlk Üç Asır). İstanbul: Divan Kitap, 2022.
• Dımaşkī, Ebû Mes‘ûd İbrâhîm b. Muhammed. el-Eṭrâf ʿale'ṣ-Ṣaḥîḥayn. Erişim 07 Temmuz 2024. https://bukhari.islamweb.net/handle/1234/4828
• Dinçoğlu, Mehmet. Ebû Dâvûd’un Sünen’i. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke fî vaṣfi Sünenihî. nşr. Muhammed Sabbağ. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 3. Basım, ts..
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as. es-Sünen. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Ebû Gudde, Abdülfettâh. el-İsnâd mine’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 3. Basım, 1983.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb. Kitâbü’r-Red ʿalâ Siyeri’l-Evzâʿî. nşr. Ebû’l-Vefâ Efgānî. Kâhire: Lucnetu İhyâi’l-Ma’arifi’n-Numaniyye, 1938.
• Efendioğlu, Mehmet. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/60-61. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Eren, Mehmet. Hadis İlminde Rical Bilgisi ve Kaynakları. İstanbul: İSAM, 3. Basım, 2022.
• Erul, Bünyamin. “Hicri II. Asırda Rivayet Üslubu (I) Rivayet Açısından Ma‘mer b. Raşid’in (ö.153) el-Cami’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/1 (2002), 27-61.
• Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn. nşr. Mehdî Mahzûmî-İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Hilâl, ts..
• Gökçe, Aziz. Sünen-i Tirmizî’nin Kaynakları. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Gözütok, Şakir. “İslâm Medeniyetinin Öncü Eğitim Kurumları: Nişabur Medreseleri”. Türk Dünyası Araştırmaları 185 (2010), 33-64.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillâh. Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱. nşr. es-Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ. nşr. Muhammed Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, 1403.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî ʿilmi’r-rivâye. nşr. Ebû Abdullah es-Sûrakî, İbrahim Hamdî el-Medenî. Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts..
• Hatiboğlu, İbrahim. “Meṣâbîḥu’s-sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hatiboğlu, M. Said. “Müslüman Âlimlerin Buhârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirleri”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 10/1-2-3 (1997), 1-14.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed. Meʿâlimü’s-Sünen. nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh. 4 Cilt. Haleb: el-Matbaʿatü’l-İlmiyye, 1932.
• Humeydî, Muhammed b. Fetûh. el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Işık, Mustafa. İbn Huzeyme, Sahîh’i ve İbn Hibbân’ın Sahîh’i ile Mukayesesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Itr, Nureddin. Ulûmu’l-Kur’ani’l-Kerîm. Dımeşk: Mektebetü’s-Sabâh, 1993.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. nşr. Beşşâr Avvâd vd.. 17 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkân, 2017.
• İbn Abdürabbih, Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd’. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. en-Nüket ʿalâ Kitâbi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Rebî‘ b. Hâdî Umeyr. 2 Cilt. Medine: İmâdetü bahsi’l-ilmiyyi bi’l-Câmiati’l-İslâmiyyi, 1984.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Abdullah b. Baz vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿârif, 1379.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Hedyü’s-sârî mukaddimetü Fetḥu’l-bârî. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1380.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. Taġlîḳu’t-taʿlîḳ. nşr. Saîd Abdurrahman. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1405.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. eṣ-Ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1979.
• İbn Jamil, Khairil Husaini. “Kıraatü fî Târîhi’l-İsnâd ve’t-tecrîd: Kitâbu Şihâbu’l-Ahbâr li’l-Kudâî”. al-Burhān 3/1 (2019), 76-105.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1994.
• İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed b. Yahya. Şürûṭü’l-eʾimme Risâle fî beyâni fażli (naḳli)’l-aḫbâr ve şerḥi meẕâhibi ehli’l-âs̱âr ve ḥaḳīḳati’s-sünen ev Şürûṭü’l-eʾimme. nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Feryevâî. Riyad: Dâru’l-Müslim, 1414.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. et-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’l-ḫilâf. nşr. Mesud Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn el-Mübârek b. Muhammed. Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl. nşr. Abdülkādir el-Arnaût. 11 Cilt. Şam: Mektebetü’l-Halvânî, 1969.
• İbnü’l-Kattân, Ali b. Muhammed el-Fâsî. Beyânü’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâḳıʿayn fî kitâbi’l-Aḥkâm. nşr. Hüseyin Âyt Saîd. 6 Cilt. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1997.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Abdirrahmân eş-Şehrezûrî. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Aişe Abdurrahman. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1990.
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Vekâletü’l-me’ârîf, 1951.
• İşbîlî, Muhammed b. Hayr. Fehresetü İbü’l-Ḫayr el-İşbîlî. nşr. Muhammed Beşşâr Avvâd. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmiyyi, 2009.
• Kābisî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. Kitâbü’l-Mülaḫḫıṣ li-Müsnedi Muvaṭṭa. nşr. Ali İbrahim Mustafa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Kādî İyâz, İbn Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾid fî şerḥi Ṣaḥîḥ’i Müslim. nşr. Yahya İsmail. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1998.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Cem‘ beyne’ṣ - Ṣahîhayn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/282-283. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “Etrâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kettânî, Muhammed b. Caʿfer. er-Risâletü’l-müsteṭrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. nşr. Muhammed el-Muntasır. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 6. Basım, 2000.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Fıḳhü ehli’l-ʿIrâḳ ve ḥadîs̱ühüm. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 1971.
• Kılıç, Zülal - Yılmaz, Hayati. “Ebü’l-Hasen el-Kâbisî (ö. 403/1012) ve Kitâbü Mülahhısi’l-Muvatta’ İsimli Eserinin Mukaddimesinde Hadis Usûlü”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/47 (2023), 89-120.
• Koçkuzu, Ali Osman. Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme. Hadîs Kıvılcımarı: Şihâbu’l-ahbâr Tercmesi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 2007.
• Ma‘mer b. Râşid, Ebû Urve es-San‘ânî. el-Câmiʿ (Abdurrazzâḳ’ın el-Muṣannef’inin Sonunda). nşr. Habîburrahman el-A’ẓamî. 2 Cilt. el-Mektebü’l-İslâmî: Beyrut, 1403.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. nşr. Mecî Bâslum. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. nşr. Beşşâr Avvâd. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980-1992.
• Müslim, Ebü'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Oral, Kenan. Muvatta’ın Oluşum Süreci Nüsha Farklılıkları ve Nedenleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özafşar, M. Emin. “Hadis İlminde Alan Evrilmesi”. İslâmiyât 6/4 [İslami İlimler Sorunu özel sayısı] (2003), 105-120.
• Özafşar, M. Emin. “Rivâyet İlimlerinde Eser Karizması ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (1999), 287-356.
• Özçelik, Harun. Hadis Tarihi ve Usûlü. ed. Kemal Sandıkçı - Selçuk Coşkun. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, 2018.
• Özel, Ahmet. “Tehzîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/325-328. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları, Şeybânî Örneği. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Polat, Selahattin. “İbnü’s-Seken”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/202, 203. TDV Yayınları, 2000.
• Polat, Selahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Râmhürmüzî, el-Hasen b. Abdirrahmân b. Hallâd. el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl beyne’r-râvî ve’l-vâʿî. nşr. Muhammed Muhibbuddîn Ebû Zeyd. Kâhire: Dâru’z-Zehâir, 2016.
• Sâlih, Subhî. Hadîs İlimleri ve Hadîs Istılahları. çev. M. Yaşar Kandemir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Beşinci., 1988.
• Sandıkçı, Kemal. “Müstahrec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 111-112. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Sezgin, M. Fuad. “Arab-İslâm İlminde İsnadın Ehemmiyeti”. çev. Habil Nazlıgül. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998), 251-264.
• Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2000.
• Sübkî, Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî. Şifâʾü’s-seḳām fî ziyâreti ḫayri’l-enâm. Beyrut: Lücnetü’t-Türâsi’l-Arabiyye, 1951.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kâhire: Hicr li’t-Tabba’a, 2. Basım, 1413.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî (Ahmed el-Acemî Haşiyesi ile Beraber). nşr. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2016.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkān fî ʿulûmi’l-Kurʾân. Dımeşk: Mektebetü’r-Risale, 2008.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Matbaʿatü Mustafa Bâba el-Halebî, 1938.
• Şâyi’, Abdulaziz b. Abdullah b. Muhammed. el-Hâfız İbnü’s-Seken ve kitâbuhu es-Sünen. Lübnan: Dâru’l-Mâlikiyye, 2016.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Âs̱âr. nşr. Ebû’l-Vefâ el-Efgānî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’ṭ-Ṭaberî. nşr. Muhammed Ebû’l-Fazl. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1967.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Câmiʿu’t-Tirmiẕî. nşr. Sâlih b. Abdulaziz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2000.
• Toprak, Mehmet Sait. Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâbü’l-Ahbâr’ı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstititüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Vâsıtî, Halef. Eṭrâfü’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Erişim 07 Temmuz 2024. https://bukhari.islamweb.net/handle/1234/4827
• Yağmur, Osman. Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Hadis Usûlü Anlayışı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2021.
• Yardım, Ali. Hadîs. 2 Cilt. İstanbul: Damla Yayınevi, 2014.
• Yılmaz, Sefa. Sünen-i Erba‘a’da Mürsel Hadis. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2019.
• Yücel, Ahmet. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi -Hicri İlk Üç Asır. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. ed. Ömer Faruk Akpınar. İstanbul: İFAV Yayınları, 58. Basım, 2021.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 51. Basım, 2021.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. nşr. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. nşr. Halil Me’mûn vd. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Bahâdır. en-Nüket ʿalâ Muḳaddimeti İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Zeynülabidin b. Muhammed. 3 Cilt. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1998.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 2002.