The Formative Process of Qirāʾāt Studies in Qayrawān (First Five Centuries of the Hijri Calendar)

Year 2024, Volume: 12 Issue: 2, 624 - 647, 30.11.2024

Ahmet Arif Akbaba

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1539809

Abstract

Throughout its history, the science of Qirāʾāt has witnessed important developmental processes in terms of both structure and literature, which those interested in it cannot be left unattended. As a matter of fact, the period of the elders in which the imams came to the fore, Ibn Mujāhid's seven-way classification, the literature shaped by the qurrāʾ who grew up as a result of the scientific development in some geographies and the works that came out of their pen are among the prominent ones of the processes mentioned. In this context, Qayrawān, which became one of the centres of Islamic civilisation with the teaching activities of the ṣaḥāba and tābiʿīn, who were among the first conquerors, is considered an important geography that attracts attention in this respect. Although the related geography has witnessed unstable and chaotic periods as a result of the struggle for existence and dominance between the theological sects, it has raised many scholars with the name al-Qayrawānī in the field of Qirāʾāt and has reached a certain level in this field. However, the region has not been able to show the development in the name of qirāʾāt as in Andalusia. This is because many of the Qirāʾāt scholars from the region, both due to the chaotic situation and scholarly impulses, made journeys whose final destination was mostly Andalusia. In the study, firstly, the scholarly and sociopolitical structure in Qayrawān will be discussed on the basis of the claim that it has a direct impact on the development of the science of qirāʾāt, and then the formation process of the science of Qirāʾāt will be criticised in three periods. The main method to be applied in the research will be to analyse the classical and basic works on the political and Qirāʾāt history of the region and to evaluate the findings of this analysis in a comparative manner.

Keywords

Qirāʾāt, Qur, Qayrawān, Ifrīkiyya, Madhab

Kayrevan’da Kıraat İlminin Teşekkül Süreci (Hicrî İlk Beş Asır)

Abstract

Kıraat ilmi, tarihi itibariyle ilgilisinin müstağni kalamayacağı gerek yapısal gerekse literatür yönünden önemli gelişim süreçlerine şahitlik etmiştir. Nitekim imamların öne çıktığı ihtiyar dönemi, İbn Mücâhid’in yedili tasnifi, kimi coğrafyalarda yakalanan ilmî kalkınma neticesinde yetişen kurrâ ve bunların kaleminden çıkan müellefatla şekillenen literatür, sözü edilen süreçlerin öne çıkanları arasında yer almaktadır. Bu çerçevede ilk fatihler arasında bulunan sahâbe ve tâbiînin tedris faaliyetleriyle İslam medeniyetinin merkezlerinden biri haline gelen Kayrevan da bu yönüyle dikkat çeken önemli bir coğrafya kabul edilmektedir. İlgili coğrafya; kimi zaman itikâdî mezhepler arasında cereyan eden var olma ve baskın gelme mücadelesi neticesinde istikrarsız ve kaotik dönemlere şahitlik etse de kıraat ilmi sahasında “el-Kayrevânî” nisbeli birçok âlim yetiştirmiş ve bu alanda belli bir vasatı yakalamıştır. Ancak şu kadar var ki bölge, Endülüs’te olduğu üzere kıraat namına gerçekleşen tekâmülü gösterememiştir. Zira bölgeye mensup kıraat âlimlerinin birçoğu, gerek sözü edilen kaotik durumun etkisi gerekse ilmî dürtülerle son durağı çoğunlukla Endülüs olan rihleler gerçekleştirmiştir. Çalışmada öncelikle kıraat ilminin gelişimine doğrudan etkisi olduğu iddiası temelinde Kayrevan’daki ilmî ve sosyopolitik yapı ele alınacak akabinde kıraat ilminin teşekkül süreci üç dönemle kritik edilecektir. Araştırmada uygulanacak temel yöntem ise bölgenin siyasi ve kıraat tarihine dair klasik ve temel eserlerin analiz edilmesi ve bu analizden elde edilecek bulguların mukayeseli bir şekilde değerlendirilmesiyle oluşturulacaktır.

Keywords

Kıraat, Kur’an, Kayrevan, İfrîkiyye, Mezhep

References

• Abdullah, Muhammed Mahmud. el-Eseru’s-siyâsiyyü li’l-ulemâi fî asri’l-Murâbıtîn. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ Külliyyetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Abdülhamîd İsa, Muhammed. Târîhu’t-ta’lîm fi’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Adıvar, A. - Arat vd., R. “Mağrib”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: m.e.b., 1997.
• Adıvar, A. - Arat vd., R. “Mehdiye”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: M.E.B., 1997.
• Akbaba, Ahmet Arif. Kıraat İlmi Tarihindeki Yeri ve Önemi Açısından Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hamza b. Habîb”. DİA. C. 15. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Âmir”. DİA. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Süfyân”. DİA. C. 20. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Mekkî b. Ebî Tâlib”. DİA. C. 28. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Âlu İsmail, Nebîl b. Muhammed İbrahim. ʽİlmü’l-Kırâât: Neş’etuhû-etvâruhû-eseruhû fî ‛ulûmi’ş-şerʽiyye. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 2000.
• Antâkî, Yahyâ b. Saîd b. Yahyâ. Târîhu’l-Antâkî. y.y., 1990.
• Apak, Adem. “Hz. Osman Dönemi Fetihleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 9/9 (2000).
• Arâb, Saîd. el-Kurrâ ve’l-kırâât bi’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• Aşkar, Su’âd. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fi’lMağribi’l-aksâ. Beyrut: Dâru’s-Selâm, 2010.
• Aycan, İrfan. “Muâviye b. Ebû Süfyân”. DİA. C. 30. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aydınlı, Osman. “İmam Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân”. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî Dönemi Semerkant’ta İlmî Ortam ve İlim Merkezleri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Başal, Abdülhalim. Endülüs’te Kıraat İlmi. İstanbul: İstanbu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Başal, Abdülhalim. “İbnü’l-Cezerî’nin Müncidü’l-Mukriîn Adlı Eserinin Endülüs Kıraat Ekolü Açısından Kaynak Değeri”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (2022).
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdülazîz. Mu‘cemü mâ ista‘cem min esmâi’l-bilâdi ve’l-mevâdıi. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1984.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 1988.
• Bozkurt, Birgül. “Fıkıh ve Siyaset Arasında Endülüs’te (B)İlim ve Felsefe”. Mukaddime 8/2 (23 Kasım 2017), 303-329. https://doi.org/10.19059/mukaddime.343020
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. el-Câmiʿu’s-Sahîh. Beyrut: Tavku’n-Necât, 2001.
• Busse, Heribert. Dört Raşid Halife ve İlk Fetih Dalgası. çev. Cem Zorlu. İstem 6 (2005).
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahya b. Sellâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: AnkaraÜniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Çetin, Abdurrahman. “Dânî”. DİA. C. 8. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çil, Halil. “Halife Ömer’in Askerî Şehirleri (Ordugâhlar)”. Dinî Araştırmalar 12/35 (2009).
• Çöl, Nilgün. “Tunus’ta Erken İslam Döneminden Bir Örnek: Kayrevan Camii”. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10/3 (2002), 125-136.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-sebʿ. thk. Halef b. Hamûd b. Sâlim eş-Şağdelî. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 2015.
• Debbâğ, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. el-Ensârî. Meâlimü’l-îmân fî ma’rifeti ehli’l-Kayrevân. Tunus: el-Mektebetü’l-Atîka, ts.
• Demirci, Nur Kübra. Kıraat İlminin Endülüs’e İntikalinde Mısır Kıraat Âlimlerinin Etkisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dimyâtî, Ahmed Bennâ. İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbaʽate ʽaşer. thk. Enes Mihra. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Dişrâvî, Ferhâd. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyyetü bi’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Durmuş, İsmail. “Ali b. Abdülganî el-Husrî”. DİA. C. 18. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmîyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebü’l-Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm. Tabakâtü ulemâi İfrîkiye. Lübnan: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.
• Ekin, Yunus. “Endülüs Tefsir Geleneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 247-266.
• Enderâbî, Ahmed b Ebî Ömer. Kırââtü’l-kurrâi’l-ma’rûfîn bi-rivâyâti’r-ruvâti’l-meşhûrîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Saʽd b. Ebû Serh”. DİA. C. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbâziyye”. DİA. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Güneş, Kadir. el-Müʽcemü’l-ʽArabî. İstanbul: Mektep Yayınları, 2015.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillah Yâkût. Mü‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâr-u Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Kırâatü’l-İmam Nâfi’ ʽinde’l-Mağâribe min rivâyeti Ebî Saîd Verş. 7 Cilt. Rabat: Menşûrâtü Vizârâti’l-Evkâf, 2003.
• Harekât, İbrahim. “Mağrib”. DİA. C. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Hasen, İbrahim Hasen. Târîhu’l-İslâm: es-Siyâsî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’l-ictimâʿî. Beyrut-Kahire: Dâru’l-Cîl-Dâru’n-Nahda, 1996.
• Havvâle, Yûsuf b. Ahmed. el-Hayâtü’l-ʽilmiyye fî İfrîkiye münzü itmâmi’l-fethi ve hattâ muntesafi’l-karni’l-hâmisi’l-hicrî. Suudi Arabistan: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 2000.
• Hicâzî, Abdurrahman Osman. et-Terbiyetü’l-İslâmiyyü fi’l-Kayrevan. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1997.
• Hitti, Philip. Siyâsî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Humeydî, Muhammed b. Ebû Abdillah b. ebî Nasr. Cezvetü’l-müktebis fî zikri vülâti’l-Endülüs. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1966.
• İbn Âşûr, Muhammed b. et-Tâhûr. Tahrîru’l-maʿne’s-sedîd ve tenvîrü’l-ʿakli’l-cedîd min tefsîri’l-Kitâbi’l-Mecîd. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dimeşk: Dâru’l-Hidâye, 2004.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Kitâbü Sûrati’l-arz. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1992.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. El-Abbâs. Kitâbu’s-Sebʿa fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kâhire: Dâru’l-Maârif, ts.
• İbn Sahnûn, Muhammed. Kitâbü âdâbi’l-müallimîn. thk. Muhammed Abdü’l-Mevlâ. Cezayir: eş-Şerîketü’l-Vataniyye, 2. Basım, 1981.
• İbnü’l-Arabî, Kâdî Ebû Bekr el-Mâlikî. el-Avâsım mine’l-kavâsım fî tahkîki mevâkıfi’s-sahâbe ma’de vefâti’n-nebî. Kahire: Mektebetü’s-Sene, 1991.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-ʿaşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstraesse. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdullah b. Ebî Bekr el-Kudâî. et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla. thk. Abdüsselâm el-Hirâs. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerîm b. Abdulvâhid eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabiyy, 1997.
• İbnü’l-Faradî, Abdullah b. Muhammed b. Yûsuf. Târîhu Ulemâi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1988.
• İbnü’l-Faradî, Abdullah b. Muhammed b. Yûsuf. Târîhu’l-ulemâi ve’r-ruvâti li’l-ilmi bi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1988.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fadl b. Mûsâ el-. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Abdülkadir es-Sahrâvî. el-Mağrib: Matbaatü Füdâle-el-Muhammediyye, 1970.
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furât”. DİA. C. 11. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Osman. Başlangıçtan Günümüze Mağrib Tefsir Tarihi. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Galbûn, Ebü’t-Tayyib”. DİA. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kavas, Ahmet. “Mehdiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/387-389. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kayrevânî, Muhammed b. Süfyân. el-Hâdî fi’l-kırââti’s-sebʽ. thk. Halid Hasen Ebü’n-Nücûd. Lübnan: Dâru ıbâdi’r-rahman-Dâru İbn Hazm, 2011.
• Kayrevânî, Rakîk, Ebû İshak İbrahim b. el-Kâsım. Târîhu İfrikiyye ve’l- Mağrib. Dâru’l-Fürcânî, 1994.
• Keskin, Esra. Kuruluşundan Emevîler Devleti’nin Yıkılışına Kadar Kayrevan. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Keskin, Esra. “Kuzey Afrika’nın İslamlaşmasında Bir Dönüm Noktası: ‘Aşere’ Heyeti”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-III.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Te’nîbü’l-Hatîb ʽalâ mâ sâkahû fî tercümeti Ebî Hanîfete mine’l-ekâzîb. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriye, 1990.
• Kurt, Ali Vasfi. Mağrib ve Endülüs’te Hadis İlmi’nin Gelişim Safhaları ve Muhyiddin İbnu’l-Arabi’nin Hadis Kültürü. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Mahlûf, Muhammed b. Ömer b. Ali İbn Sâlim. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Makkarî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Mukrî et-Tilimsânî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endülüsi’r-ratîb. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1997.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed. el-Mukaffa’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2006.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Riyâdu’n-nüfûs fî tabakâti ulemâi’l-Kayrevan ve İfrîkiye. thk. Beşîr el-Bükûş. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kıraatların İntişarında Fıkhî Mezheplerin Rolüne Dair Bir Örnek”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 7/7 (1998).
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: OTTO, 2016.
• Merrâküşî, İbn İzârî. el-Beyânü’l-Müğrib fî ahbâri’l-Endelüsi ve’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 3. Basım, 1983.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ağlebîler”. DİA. C. 1. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. baskı., 2013.
• Özkuyumcu, Nadir. “İfrîkiye”. DİA. C. 21. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özkuyumcu, Nadir. “Kayrevan”. DİA. 25/88-90. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Parladır, Selahattin. “Kâbisî”. DİA. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sâhilî, Hammâdî. ed-Devletü’s-Sanhâciyye. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1992.
• Sâlih, Subhî. el-Mebâhis fî ʽulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-malâyîn, 10. Basım, 1977.
• Salihoğlu, Alaaddin. “Mağrib ve Kuzey Afrika Bölgesinde Nâfi‘ Kirâati ve On Tarîki”. Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/1 (2023). https://doi.org/10.47424/tasavvur.1256248
• Sawas, Abdullah. “Mekkî b. Ebî Tâlib’in Kırâat İlmine Katkısı”. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (2020).
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. DİA. C. 12. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Sicistânî, Ebû Bekr b. Ebî Dâvûd. Kitâbü’l-Mesâhif. thk. Muhammed b. Abdüh. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• Sönmez, Mehmet Ali. “Haneş b. Abdullah”. DİA. 16/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Afrika’da Kurulan İlk İslam Kentlerinden: Tahert”. İslâmî İlimler Dergisi 10/1 (2015).
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İlk Harici Devlet Rüstemiler (160-297/707/909)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38/1 (1998).
• Süveysî, Muhammed. “Ebû İmrân el-Fâsî”. DİA. C. 10. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Buğyetü’l-vü’ât fî tabakâti’l-lüğaviyyîne ve’n-nühât. thk. Ebü’l-Fadl İbrahim Muhammed. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Şelebî, Hind. el-Kırââtü bi İfrîkiye mine’l-fethi ilâ müntesafi’l-karni’l-hâmis. y.y.: ed-Dâru’l-Arabiyyetü’l-Kâtib, 1983.
• Şelebî, Hind. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Şevât, Huseyn b. Muhammed. Medresetü’l-hadîs fi’l-Kayrevân mine’l-fethi’l-İslâmî ilâ müntesafi’l-karni’l-hâmisi’l-hicrî. Riyad: Dâru’l-Âlemî li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1991.
• Tala, Murat. “Arap Dil Bilimlerinin Şark’tan Mısır, Kayravân ve Endülüs’e İntikali: Hicrî Üçüncü, Dördüncü ve Beşinci Asırlar”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/12 (2020).
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî garbi İfrîkiyâ. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 2005.
• Tevzirî, İbrahim el-Abîdî. Târîhu’t-terbiyyeti bi Tûnis. Tunus: y.y., ts.
• Ticânî, Ebû Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed. Rihletü’t-Ticânî. Libya-Tunus: Dâru’l-ʽArabiyyeti’l-Kitâb, 1981.
• Topgül, M. Enes. “Erken Dönem İslam Tarihi’nde İlim Merkezleri ve Ulema Hareketliliğinin Tespiti Üzerine Metodolojik Bir Arayış: Nisbeler”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 22/42 (21 Ağustos 2017), 1-33. https://doi.org/10.20519/divan.335351
• Tunç, Sinan. Mekkî b. Ebî Tâlib ve Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Türkmen, Ömer. “Ebu’t-Tayyib İbn Galbûn’un Kıraat Tercihlerini Derleme ve Değerlendirme (el-İrşâd Adlı Eseri Bağlamında)”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2021). https://doi.org/10.32950-rteuifd.988528
• Vâfî, İbrahim. ed-Dirâsâtü’l-Kur’âniyye bi’l-Mağrib fi’l-karni’r-râbii aşera el-hicrî. Fas: Matbaatü’n-Necâhi’l-Cedîde-Dâru’l-Beyzâ, 1999.
• Veledü Ebâh, Muhammed el-Muhtâr. Târîhu’l-kırâât fi’l-Meşrik ve’l-Mağrib. y.y.: y.y., 2001.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Yaʽkûb b. Cafer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Abbâsî el-. Târîhu’l-Ya’kûbî. Beyrut: Şeriketü’l-e’lemî li’l-Matbûât, 2010.
• Yiğit, İsmail. “Meşrikîler”. DİA. C. 29. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Zağlûl, Sa’d. Târîhu’l-Mağribi’l-Arabî. İskenderiyye: Menşeetü’l-Meârif, I. Baskı., 2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma‛rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‛ale’t-tabakâti ve’l-a‛sâr,. çev. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: er-Risâle, 1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aʽlâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1993.
• Zekkâf, Mustafa. Usûlü’l-kırâât. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1. Basım, 2018.
• Zeytûn, Muhammed Muhammed. el-Kayrevân ve devruhâ fi’l-hadârati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1988.
• Ziriklî, Ebû Kays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʽlâm. 8 Cilt. Dâru’l-İlm li’l-malâyîn, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-irfân. 2 Cilt. Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.