Mevzû Hadis Literatüründe Siyâhî Algısı

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 396 - 414, 30.11.2025

Rıdvan Kalaç , İsmail Atasoy

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1729865

Abstract

İslam düşüncesinde ırkçılık ve kavmiyetçiliğe karşı en güçlü tavrı Hz. Peygamber’in ortaya koyduğu bilinmektedir. Bununla birlikte tarih boyunca farklı siyasî, sosyal ve kültürel etkenler sebebiyle bu olgunun çeşitli formlarda varlığını sürdürdüğü görülmüştür. Bu çerçevede ele alınan çalışmada, Hz. Peygamber’e nispet edilen ve siyahî toplulukları konu edinen uydurma hadisler incelenmiştir. Araştırmanın amacı, söz konusu rivâyetlerin hadis literatürüne hangi râviler vasıtasıyla girdiğini veya kimler tarafından uydurulduğunu tespit etmek, muhaddisler tarafından nasıl değerlendirildiğini ortaya koymak ve İslam toplumlarında siyahî algısının şekillenmesinde ne tür bir rol oynadığını belirlemektir. Çalışmada nitel bir yöntem izlenmiş; klasik hadis kaynakları, mevzû hadis literatürü ve modern araştırmalar taranmış; zenciler, Habeşliler ve Sudanlılarla ilgili uydurma rivâyetler derlenerek muhaddislerin görüşleri ışığında analiz edilmiştir. Araştırmanın kapsamını, özellikle uydurma hadis kaynaklarında ve hadis literatüründe yer alan rivâyetler oluşturmuştur. Yapılan inceleme sonucunda, bu tür rivâyetlerin hem ilmî açıdan güvenilir kabul edilmediği hem de tarih boyunca siyahîler aleyhine gelişen sosyal önyargıları besleyici bir işlev gördüğü tespit edilmiştir. Böylelikle, hadis literatürüne sızan uydurma rivâyetlerin yalnızca ilmî bir problem değil, aynı zamanda toplumsal algıların oluşumunda etkili bir unsur olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Keywords

Hadis , Algı , Siyahîler , Habeşli , Sudanlı , Zenci , Mevzuat Literatürü

The Perception of Blackness in Fabricated Ḥadīth Literature

Abstract

It is well established that the Prophet Muhammad firmly opposed racism and tribalism, rejecting the notion of considering physical or geographical differences as a means of superiority. Nevertheless, throughout history, due to various political, social, and cultural factors, such attitudes continued to persist in different forms. Within this framework, the present study examined fabricated ḥadīths attributed to the Prophet that concern Black communities. The aim of the research was to identify through which narrators such reports entered the ḥadīth literature or by whom they were fabricated, to demonstrate how they were evaluated by ḥadīth scholars, and to determine the role they played in shaping perceptions of Black people in Islamic societies. A qualitative method was employed; classical ḥadīth sources, works on fabricated ḥadīths, and modern studies were surveyed; fabricated reports concerning the Zanj, Abyssinians, and Sudanese were compiled and analyzed in light of the assessments of ḥadīth scholars. The scope of the research was defined by the fabricated reports found particularly in the literature on forged traditions and related ḥadīth works. The study concluded that such reports were not regarded as reliable from a scholarly perspective and that they, in fact, served to reinforce negative social prejudices against Black people throughout history. Thus, it was determined that fabricated reports which infiltrated the ḥadīth corpus represent not only a scholarly problem but also a significant factor in the formation of social perceptions.

Keywords

Ḥadīth , Perception , Blackness , Abyssinians , Sudanese , Zanj , Fabricated Ḥadīth Literature

References

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed b. ʿAbdu’l-Hâdî el-Aclûnî. Keşfu’l-Hafâ. Kahire: Mektebetu’ l-Kudsi, 1932.
• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn el-Bağdâdî. eş-Şerîʿa. Riyad: Dâru’l-Vaṭan, 1420/1999.
• Akbaş, Rıfat. Klasik Arap Şiirinde Siyahîler. Ankara: Uzun Dijital, 2022.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrâru’l-Merfûʿati fi’l-Ahbâri’l-Mevdûʿati el-Maʿrûf bi’l-Mevdûʿâti’l-Kubrâ. Beyrut: y.y., ts.
• Avcı, Meral. “Sudan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/458-459. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aynî, Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Âziz, Şeyh Âli b. Şeyh Ahmed eş-Şâfiʿî. Siracü’l münir şerh-i camiu’s-sağir. 3 Cilt. Mısır: Maṭbaʿatu Bûlâḳ, 1888.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 24 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1425/2004.
• Brown, Jonathan A. C. İslam ve Siyahîlik. çev. Büşra Elmas. Ankara: Afrika Vakfı Yayınları, 2023.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Bûsîrî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed el-Bûsîrî el-Kinânî. İthâfu’l-Hayrati’l-Mehere bi Zevâidi’l-Mesânîdi’l-Aşere. 9 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vaṭan, 1420/1999.
• Cihan, Sadık. “Şuubiye hareketi ve uydurma hadislerle münasebeti”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (30 Haziran 1986). https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniilah/issue/2742/36545
• Demirci, Mustafa. “Zenc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/249-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Deylemî, Şîreveyh b. Şehridâr ed-Deylemî el-Hemezânî. el-Firdevs bi’Meʾsûri’l-Hitâb. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1406/1986.
• Elbânî, Muhammed Nasiruddin. Zaʿîfü’l-Câmiʿi’s-sağîr ve ziyâdâtüh. Beyrut: Mektebu’tarbiyetü’l-Arabi, 1979.
• Elbânî, Muhammed Nasiruddin. Silsiletu ehâdisi’d-da’îfe ve’l-mevzû’a ve eseruha’s seyyi’ fi’l-ümme. Riyâd: Dâru’l-Meârif, 1991.
• Emîr es-San’ânî, Muhammed b. İsmâil b. Salâh. et-Tenvîr Şerhu’l-Câmi‘i’s-sağîr. thk. Muhammed İshâk İshâk - Muhammed İbrâhîm. 11 Cilt. Riyâd: Mektebetü Dârü’s-Selâm, 1432/2011.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecma‘u’z-zevâ’îd ve menba‘u’l-fevâʾid. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Isfahânî Ebû Nuʿaym, Ebû Naʿim Ahmed b ʿAbdullah b. Ahmed. Târihu Isfahân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Fâkihî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İshâk el-Mekkî. Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dehri ve Hadîssihi. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Hadar li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşr, 2. Basım, 1414/1994.
• Fettenî, Muhammed Tâhir b. ʿAlî es-Siddîkî el-Hindî el-Fettenî. Tezkiratu’l-Mevdûʿât. İdaretu’l-Tbaâtu’l- Münire, 1924.
• Hararî, Muhammed Emin el-Alevî. el-Kevkebu’l-Vehhâc ve’r-Ravde’l-Behhâc fî Şerhi Sahîh-i Müslim b. el-Haccâc. ed. Haşim Muhammed Ali Mehdî. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2009.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn. Mecmeʿu’z-zevâʾid ve menbeʾu’l-fevâʾid. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1387.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî du‘afâ’i’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdi’l-Mevcûd - Alî Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Arrâk, Nûredddîn Alî b. Muhammed Arrâk el-Kinânî. Tenzîhu’ş-Şerîʿati’l-Merfûʿa ani’l-Ehbâri’ş-Şenîʿati’l-Mevdûʿa. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1399.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdülazîz b. Abdillâh b. Bâz vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1960.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Tehzîbu’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matba‘atu Daireti’l-Ma’ârif en-Nizamiyye, 1325/1907.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrût: Mektebü’l-Matbuâtü’l-İslâmiyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. el-Metâlibu’l-ʿÂliye. 19 Cilt. Suud: Daru’l-Âsime, 1998.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-du‘afâ’ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. 3 Cilt. Halep: Dârü’l-Va‘y, 1396.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed el-Hanbelî. el-Menâru’l-Munîf fi’s-Sahîh ve’d-Daʿîf. Halep: Mektebetu’l-Maṭbûʿâti’l-İslâmiyye, 1390/1970.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kesîr ed-Dimeşkî. Câmiʿu’l-Mesânîd ve’s-Sunen el-Hâdî li-Akvami Sunen. 10 Cilt. Beyrut: Dâru Hadar li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşr, 2. Basım, 1419/1998.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿÖmer b. Kesîr ed-Dimeşkî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Manzûr el-İfrikî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdr, 3. Basım, 1414.
• İbn Teymiyye, Ebû’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mucemma‘i’l-Melik Fahd li’t-Tabâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1425/2004.
• İbnu’d-Devâdârî, Seyfuddîn Ebû Bekr b. ʿAbdillâh ed-Devâdârî. Kenzu’d-Durer ve Câmiʿu’l-Ğurer. 9 Cilt. b.y.: y.y., 1380-1415/1960-1994.
• İbnu’l-Esîr, Ebû’s-Saʿâdât el-Mubârek b. Muhammed el-Cezerî. Câmiʿu’l-Usûl. 12 Cilt. Mektebtu’l-Hulvânî: Dâru’l-Hulvânî, 1389/1969-1392/1972.
• İbnü’l-Cârûd, Ebû Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Müntekâ mine’s-süneni ve’l-müsnedeti ʿan Rasûlillah. Kahire: Dârü’t-Takvâ, 1428.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurrahmân b. ʿAlî el-Bağdâdî. el-Mevdûʿât. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1966-1968.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Etrâfu’l-Ğarâîb ve’l-Efrâd min Hadîssi Resûlillah. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Maʿrifetu’t-Tezkira fî’l-Ehâdîsi’l-Mevdûʿa. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Zahîratu’l-Huffâz mine’l-Kâmil l’İbni ʿAdiyy. 5 Cilt. Riyad: Dâru’s-Selef, 1417/1996.
• Kandemir, Yaşar. Mevzu Hadisler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 10. Basım, 2017.
• Kavas, Ahmet. “Sudan (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/459-461. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh b. Yezîd el- Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuʾâd b. ʿAbdilbâkī. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye; Faysal ʿİsa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Kermî, Mer’î. el-Fevâîdu’l-Mavdûʿa fî’l-Ehâdîsi’l-Mevdûʿa. Riyad, 1998.
• Münâvî, Zeynuddîn Muhammed Abdirraûf b. Tâcu’l-Ârifîn. et-Teysîr bi Şerhi’l-Câmiʿi’s-Sağîr. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-İmâm eş-Şâfiʿî, 1408/1988.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmi‘u’s-sağîr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1391/1972.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1412/1991.
• Müttakî el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik. Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl. thk. Bekri Hayyani. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1405/1985.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmün‘im Şelbî. 12 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Orhonlu, Cengiz. “Habeş Eyaleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/363-367. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Öztürk, Levent. “Etiyopya (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/491-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Râzî, Fahreddîn. Kitabu’l-Firâse. ed. Abdulhamid Salih Hamdan. Âlemu’l-Kutub, 2002.
• Rûdânî, Muhammed b. Muhammed b. Suleymân er-Rûdânî. Cemʿu’l-Fevâîd min Câmiʿi’l-Usûl ve Mecmaʿi’z-Zevâîd. 4 Cilt. Kuveyt- Beyrut: Mektebetu İbn Kes̱îr; Dâru İbn Ḥazm, 1998.
• Sehâvî, Şemsuddîn Ebû’l-Hayr Muhammed b. ʿAbdurrahmân. el-Mekâsidu’l-Hasene fi’ Beyani Kesiri ma Âlâ Elsine, thk. Muhammed Osman. Lubnan: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1985.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Câmiʿu’l-Ehâdîs. 13 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Leʾâli’l-Masnûʿa fi’l-Ahbâri (ehâdîsi)’l-mevzûʿa. 2 Cilt. Beyrut Lübnan: Darul Kütübü'l-İlmiyye, 1996.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr. ez-Ziyâdât ʿalâ’l-Mevdûʿât. 2 Cilt. Riyad: y.y., 1431.
• Şâmî, Muhammed b. Yûsuf es-Sâliḥî eş-Şâmî. Subulu’l-Hudâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-ʿİbâd. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1414/1993.
• Şemsuddîn el-Kirmânî, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Saʿîd. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. ʿAlî b. Daḫîlullâh b. ʿUceyyân el-ʿAvfî. 25 Cilt. Beyrut: y.y., 2. Basım, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Yemenî. el-Fevâʾidu’l-Mecmûʿa fî’l-Ehâdîssi’l-Mevdûʿa. Beyrut Lübnan: Darul Kütübül İlmiyye, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1995.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaʿati Mustafâ el-Bâbî, 1977.
• Yesûî, Luvîs Ma‘lûf. el-Müncid fî’l-luga ve’l-a‘lâm. Beyrût: Dârü’l-Maşrik, 23. Basım, 1976.
• Zebîdî, Muḥammed b. Muḥammed b. ʿAbdurrezzâk. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Telhîsu Kitâbi’l-Mevdûʿât l’ibni’l-Cevzî. Riyad: Mektebetu er-Ruşd, 1419/1998.
• Zehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿOsmân. Mîzânu’l-İʿtidâl fî Nakdi’r-Ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.