Bâkûlî’nin Cevâhiru’l-Kur’ân ve Netâicu’s-San‘a Adlı Eserinde Şiirle İstişhad Metodu

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 634 - 655, 30.11.2025

İhsan Demirtaş , Hafel Al Younes

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1732532

Abstract

Hicri VI. yüzyılın önde gelen dil, tefsir ve kıraat alimlerinden Bâkûlî (ö. 543/1148), kaleme aldığı çok sayıda eserle bu alanlara önemli katkılar sağlamıştır. Müellifin eserlerinden biri olan Cevâhiru’l-Kur’ân, aynı gramer konusuna ilişkin ayetleri ve dilcilerin bu ayetlere dair görüşlerini bir araya getirerek müstakil başlıklar altında toplamıştır. Bilindiği üzere Arap dilbilgisinin temellendirilmesinde ve Kur’ân’nın doğru anlaşılmasında Arap şiiri, merkezi bir rol oynamaktadır. Gerek gramer alanında gerekse Kur’ân ilimlerine dair telif edilen eserlerde, şiirden yaygın bir biçimde istifade edilmiştir. Bâkûlî de Cevâhiru’l-Kur’ân’da ayetleri dil açısından tahlil ederken şiirden önemli ölçüde yararlanmıştır. Bu çalışmada, müellifin yararlandığı şiirler ve bu şiirlerin kullanıldığı alanlar örnekler üzerinden incelenmiştir. Ayrıca, şâhit olarak zikredilen şiirlerin hem gramere dair eserlerde hem de tefsir kaynaklarında nasıl bir delil niteliği taşıdığına da yer yer işaret edilmiştir. Bu yönüyle çalışma, müellifin hem gramer alanında hem de Kur’ân tefsirinde Arap şiirinden yararlanma metodolojisini anlamaya katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı , Bâkûlî , Cevâhiru’l-Kur’ân , Şiir , İstişhâd

The Method of Citing Poetry in Bāqūlī’s Work Titled Jawāhir al-Qurʼān wa natā’ij al-ṣanʻah

Abstract

Al-Bāqūlī, one of the leading linguistic, exegetical, and Qiraat scholars of the VIth century, made significant contributions to these fields with his many works. One of the author's works, Jawāhir al-Qur’ān, gathers the verses related to the same grammatical topic and the opinions of linguists on these verses under separate headings. As is known, Arabic poetry plays a central role in the grounding of Arabic grammar and the correct understanding of the Qur’ān. Poetry has been widely utilized in both grammatical and Qur'anic sciences. In al-Bāqūlī's Jawāhir al-Qurʼān, he made significant use of poetry in analyzing the verses in terms of language. In this study, the poems used by the author and the areas where these poems are used are analyzed through examples. In addition, it is also pointed out from time to time how the poems mentioned as witnesses are used as evidence in both grammatical works and tafsir sources. In this respect, the study will contribute to understanding the author's methodology of utilizing Arabic poetry both in grammar and in Qur’ānic exegesis.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Baqūlī , Jawāhir al-Qur'ān , Poetry , Istishhād

References

• Ahfeş, Ebû’l-Hasan Saîd b. Mes’ade. Meâni’l-Kur’ân. nşr. Hüdâ Mahmud Kurâa. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
• Bâkûlî, Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Esbehânî el-. Cevâhiru’l-Kur’ân ve netâicu’s-san‘a. thk. Ahmed Muhammed ed-Dâlî. 4 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1440.
• Bedeva, Abdullah. “İbn ‘Âşûr’un Tefsirinde İstişhâd Yöntemi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (25 Haziran 2018), 311-331.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs el-Arabi-Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, 1418.
• Bolelli, Nusrettin. “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (14 Ocak 2014). https://doi.org/10.15370/muifd.23777
• Bulut, Ali. “Bâkūlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/163. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî el-Fârâbî Ebû Nasr el-. Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Çetin, Nihad M. “Arap (Yazı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/276-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dâlî, Ahmed Muhammed ed-. “Mukaddime”. Keşfu’l-muşkilât ve îdâhu’lm‘udilât. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Esbehânî el-Bâkûlî. Dımaşk: Matbû‘âtu Mecme‘i’l-Luğati’l-‘Arabiyye, 1415.
• Dâlî, Ahmed Muhammed ed-. “Mukaddime”. Cevâhiru’l-Kur’ân ve netâicu’s-san‘a. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Esbehânî el-Bâkûlî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1440.
• Dâlî, Ahmed Muhammed ed-. “Mukaddime”. el-İstidrâk ‘alâ Ebî Ali. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Esbehânî el-Bâkûlî. Kuveyt: Mektebetu’l-Bâbtîn el-Merkeziyye, 2007.
• Dâlî, Ahmed Muhammed ed-. “Mukaddime”. el-İbâne fî tafsîli mâ’âti’l-Kur’ân. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Esbehânî el-Bâkûlî. Kuveyt: Vezâretu’l-Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 2009.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. DİA, 2006.
• Ebû ‘Ebbâh, İbrahim b. Muhammed. “Mukaddime”. Şerhu’l-Luma‘. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b.Huseyn el-Bâkûlî. Su‘ûd: Daru’s-Sekâfeti ve’n-Neşr, 1411.
• Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî el- Kurtubî. el-Câmiʿ li-Âhkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî-İbrahim İtfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Ebû ʿAlî el-Fârisî, Ebû ʿAlî el-Ḥasen b. Aḥmed b. ʿAbdulğaffâr. el-Hucce li’l-Kurrâi’s-Sebʿa. thk. Bedruddîn Kahvecî - Beşîr Cuveycâbî. 7 Cilt. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Meʾmûn, 1413/1993.
• Ebû ʿAlî el-Hasan b. Reşîk el-Kayravânî el-Ezdî İbn. Reşîk el-Kayravânî. el-ʿUmde fî Mehâsini’ş-Şiʿr ve Âdâbihi. thk. Muhammed Muhyî’d-Dîn ʿAbdulhamîd. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ceyl, 5. Basım, 1401/1981.
• Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiʿî İbn Manzûr. Lisân’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kesîr ed-Dimeşkî İbn Kesîr. Tefsîru’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. thk. Muhammed Huseyn Şems ed-Dîn. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• Efe, Mehmet Emin. Arap gramerinin şiirle istişhâdı (II-IV/VIII-X. asırlar). Erzurum: Atatürk Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ekinci, Mucahit. “Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuhu Adlı Eserinde İstişhâd Metodu”. Marifetname 9/2 (26 Aralık 2022), 467-492. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1140329
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî el-. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Muhammed ʿAvd Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Fârisî, Ebû Ali el-Hasan b. Ahmed b. Abdülgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Fârisî, Ebû Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-. el-Îzâhu’l-ʿAdudî. thk. Hasan Şâzelî Ferhûd. Riyad: ’İmâadetu Şu’ûni’l-Mektebât, 1408.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1983.
• Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdullah Yâkut b. Abdullah. Mu’cemu’l-udebâ. Daru’l-Me’mûn, 1826.
• Harbî, Muhammed Halil Murâd. “Mukaddime”. Kitâbu şerhu’l-Luma‘ fi’n-nahv. mlf. Câmi‘u’l-‘ulûm Ebu’l-Hasan Ali b. Huseyn el-Bâkûlî. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İ‘lmiyye, 2007.
• Hârûn, Abdüsselâm Muhammed. “Mukaddime”. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-ʿArab’. mlf. Abdülkadir b. Ömer b. Bâyezîd el-Bağdâdî. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 1997.
• İbn Âşûr, Muhamed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dâru’t-Tunusiyyeti li’n-Neşr, ts.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ʿOsmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mısriyye, ts.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan ʿAlî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâssi’l-ʿArabî, 1417/1996.
• İbn Zencele, Ebû Zurʿa ʿAbdurrahman b. Muhammed b. Zencele. Huccetu’l-Kırâʾât. thk. Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed el-Efgânî. b.y.: Daru’r-Risâle, ts.
• İbn ʿÂdil, Ebû Hafs Sirâc ed-Dîn ʿOmar b. ʿAlî b. ʿÂdil el-Hanbelî ed-Dimeşkî en-Nuʿmânî. el-Lubâb fî ʿUlûmi’l-Kitâb. thk. ʿÂdil Ahmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muhammed Muʿavvid. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım. Îdâhu’l-Vakf ve’l İbtidâʾ. thk. Muhyî’d-Dîn ʿAbdurrahman Ramadân. 2 Cilt. Dımaşk: Matbûʿâtu Mecmaʿî’l-Luğati’l-ʿArabiyye, 1390/1971.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Şair”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/298-301. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kayar, Mehmet. Bâkûlî’nin Cevâhiru’l-Kur’ân adlı eserinin nahiv ilmi açısından incelenmesi (edatlar ve isimler). Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Kayar, Mehmet. “El-Bâkûlî’nin Cevâhiru’l-Kur’ân Adlı Eserinde Bazı Zâid Harfler Hakkındaki Görüşlerinin Nahiv Açısından Değerlendirilmesi”. Darulhadis İslami Araştırmalar Dergisi 5 (30 Aralık 2023), 271-291. https://doi.org/10.61216/darulhadisdergisi.1388472
• Ma’mer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzü’l-Kur’ân. nşr. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, ts.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî en-. İʿrâbu’l-Kurʾân. thk. ʿAbdulmunʿim Halîl İbrâhîm. Beyrut: Menşûrât Muhammed ʿAlî Beydûn; Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• Nesefî, Ebû’l-Berekât ʿAbdullâh b. Ahmed en-. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâîku’t-Teʾvîl. thk. Yûsuf ʿAlî Budeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Öğmüş, Harun. “Arap Dili ve Tefsirle İlgili Şevâhid Literatürü”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/10 (14 Ocak 2016), 27-45.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşid. “Arap Dilinde İlk İstişhâd”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1989), 369-383.
• Paşa, Bağdatlı İsmail. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. İstanbul: el-Mearifü’l-Celiyye fi Mabaatihe’l-Behiyye, 1951.
• Râzî, Ebu Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn Fahreddin er-. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Râzî, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. Ebî Bekr b. ʿAbdulkâdir el-Hanefî Zeynuddîn er-. Muhtâru’s-Sıhâh. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut; Sayda: ed-Dâru’n-Nemûzeciyye, 1420/1999.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. ʿAbdillâh es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâʾût, Turkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/2000.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. ʿAbdullâh es-. Nektu’l-Himyân fî Nuketi’l-ʿUmyân. Beyrut: y.y., 1428/2007.
• Semîn el-Halebî. ed-Durru’l-Masûn fî ʿUlûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. ed. Dr. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ʿAmr b. ʿOsmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1408/1988.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Hasan b. ʿAbdullâh b. el-Merzubân Ebû Saʿîd es-. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasen Mehdelî, ʿAlî Seyyid ʿAlî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 2008.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddin es-. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. thk. Abdulhakim el-Atiyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrutî, 2006.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. Buğyetu’l-vuʿât fî tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAsriyye, ts.
• Şürrâb, Muhammed Hasan. Şerhû şevâhidi’ş-şı‘riyye fî ümmâti’l-kütübi’n-nahviyye. 3 Cilt. Beyrut Lübnan: Müessesetu’r-Risale, 2007.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî et-. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Kurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Kâhire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tahânevî, Muhammed b. ʿAlî b. el-Kâdî Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Fârûkî el-Hanefî et-. Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn ve’l-ʿUlûm. thk. ʿAlî Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
• Taş, Mahsum. “Hûd Sûresinin 111. Âyetinin Farklı Kırâatlerinin Filolojik Açıdan Değerlendirilmesi”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (30 Aralık 2020), 573-589.
• Taşdoğan, Ahmet. “Zuhruf Sûresinin 88. Âyeti Bağlamında Dil Kurallarının Kıraatlerin Anlaşılmasındaki Rolü ve Etkisi”. Harran İlahiyat Dergisi 51 (15 Haziran 2024), 226-246.
• Tekin, Mahmut. “‘Ali el-Kârî ve Tasrîfu’z-zencânî İsimli Eser İçin Kaleme Aldığı Şerhi”. Artuklu Akademi 7/2 (Aralık 2020), 337-362.
• Tekin, Mahmut. Molla Halîl es-Si‘irdî ve el-Kâmûsu’s-Sânî fî’n-Nahv ve’s-Sarf ve’l-Me‘ânî Adlı Eseri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020.
• Tural, Hüseyin. “Arap dilinde şiir ve hadisle istişhâd mes’elesi I: Şiirle istişhâd”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990).
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. ʿAbdurrezzâk ez-. Tâcu’l-ʿArûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.