Zamakhsharī’s Approach to the Science of Munāsabāt al-Qur’ān in his al-Kashshāf

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 365 - 382, 30.11.2025

İsa Kanik

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1735528

Abstract

In this research, the issue of Zamakhsharī’s approach to the “Science of munāsabāt al-Qur’ān” in his commentary titled “الكشاف /al-Kashshāf” is discussed. Zamakhsharī who is mostly known for his work called al-Kashshāf in the historical literature of tafsīr, follows a method based on dirāyah. One of the striking points in Zamakhsharī’s tafsīr is his inclusion of the concept of relationship between the verses and surahs of the Qur’ān. Zamakhsharī’s approach to the aforementioned issue, makes this study important. For this reason, the aim of the research is to reveal the basic features of Zamakhsharī’s approach to the phenomenon of relationship with some examples. Science of Munāsabāt al-Qur’ān examines the relationship between the meanings and styles of verses and surahs. The relationship between verses and surahs is a subject that can be revealed through reason, knowledge and study. However, there are some basic principles and rules that must be followed in such a study to avoid arbitrariness and inconsistency. Qualitative and social research techniques are used in the article. Accordingly, Zamakhsharī sometimes touches upon the issue of the relationship between verses and surahs with the terminological expressions of the aforementioned science, sometimes with hypothetical questions and sometimes with sentences starting with certain prepositions and conjunctions.

Keywords

Tafsīr , Qur’an , Zamakhsharī , al-Kashshāf , Munāsabāt al Qur’ān

Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ında Münâsebâtü’l-Kur’ân İlmine Yaklaşımı

Abstract

Bu araştırmada, Zemahşerî’nin “الكشاف/el-Keşşâf” adlı tefsirinde “münâsebâtü’l-Kur’ân” ilmine yaklaşımı meselesi ele alınmaktadır. Tefsir tarihi literatüründe daha çok el-Keşşâf adlı eseriyle tanınan Zemahşerî dirâyet ağırlıklı bir yöntem izlemektedir. Zemahşerî’nin tefsirinde dikkat çeken hususlardan biri de Kur’ân âyet ve sûreleri arasındaki münasebet olgusuna yer vermesidir. Zemahşerî’nin mezkûr meseleye yaklaşımını ele alması, elinizdeki çalışmayı önemli kılmaktadır. Bu nedenle araştırmada Zemahşerî’nin münasebet olgusuna yaklaşımının temel özelliklerinin birtakım örneklerle ortaya konması amaçlanmaktadır. Münâsebâtü’l-Kur’ân ilmi; âyet ve sûrelerdeki mâna ve üslûp türünden münasebet durumunu incelemektedir. Âyetler ve sûreler arasındaki münasebet durumu; akıl, bilgi ve çalışmayla ortaya çıkarılabilecek bir konudur. Fakat, keyfilik ve tutarsızlıktan korunmak için bu tür bir çalışmada riayet edilmesi gereken bazı temel ilke ve kurallar bulunmaktadır. Nitel ve sosyal araştırma tekniklerinin kullanıldığı araştırmaya göre Zemahşerî, âyetler ve sûreler arası münasebet meselesine kimi zaman mezkûr ilmin terminolojik ifadeleriyle kimi zaman farazî sorularla kimi zaman da birtakım edat ve bağlaçlarla başlayan cümlelerle değinmektedir.

Keywords

Tefsir , Kur’an , Zemahşerî , el-Keşşâf , Münâsebâtü’l-Kur’ân

References

• Abduh, Muhammed - Rızâ, Muhammed Reşid. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm (Tefsîru’l-Menâr). 12 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme, 2. Basım, 1411/1990.
• Abdurrahmân (Bintü’ş-Şâtî), Âişe. el-İ‘câzü’l-beyânî li’l-Ḳur’ân ve Mesâ’ilü (Nâfi‘) İbni’l-Ezraḳ. b.y.: Dârü’l-me‘ârif, 3. Basım, ts.
• Azimi, Enayatullah - Tok, Fatih. “Kısa Sûreler Arasındaki Münâsebet Üzerine Bir İnceleme: Tedrîcî Nüzûl Tevhîdî Mana”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/1 (Haziran 2020), 171-200.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Fahruddîn er-Râzî ve Tefsiri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1977).
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-luga ve sıhahu’l-‘arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-melâyîn, 1407–1987.
• Çelik, Nursel. Temel Konuları Bağlamında Mücâdele Sûresi ve Tefsiri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-‘İlmî, ts.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: IFAV, 65. Basım, 2018.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîrü’l-hadîs. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1383. Durmuş, İsmail. “İbn Ebü’l İsba‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İlahi Hitabın Tabiatı -Metin Anlayışımız ve Kur’an İlimleri Üzerine-. çev. Mehmet Emin Maşalı. Ankara: Kitâbiyât, 1. Basım, 2001.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. “Mukaddime”. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. S. Muhammed Cemîl. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1420–1999.
• Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gırnâtî (İbn Atıyye). el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1422/2001.
• Gedik, Şerif. Keşşâf tefsirine göre âyet ve sûreler arasındaki münasebet ve âhenk. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Gezgin, Ali Galip. “‘Âyetler ve sûreler arasındaki tenâsüb’ ile ‘Sûrelerin tertîbinin tevkîfîliği’ nin Kur’ân’ın ‘Metin içi bağlam’ ı açısından önemi”. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/30 (2018), 01-47.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye Li’n-Neşr, 1404/1983.
• Itır, Nureddin. “Münâsebet İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Önemi”. çev. Eyüp Yaka. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2006).
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• Kabakçı, Ersin. “Âyetler Arası Münasebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (2020), 420-442.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 3. Basım, 2007.
• Kattân, Mennâ‘ b. Halîl. Mebâhîs fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. b.y.: Mektebetü’l-Me‘ârif, 3. Basım, 1421/2000.
• Okumuş, Mesut. “Tefsir Usûlü”. Kur’ân İlimleri ve Tefsir Tarihi. ed. Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, Mehmet Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1420/1999.
• Sâlih, Subhî. Mebâḥis̱ fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. b.y.: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1421/2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. Haydarâbâd: Meclisü dâiratü’l-me’ârif, 1382–1962.
• Sümer, İdris Sami. “Münâsebâtü’l-Kur’ân İlmi Bağlamında Mâûn ile Kevser Sûreleri Arasındaki Münasebet Yönleri”. İlahiyat Alanında Uluslararası Araştırmalar X. ed. Emrullah Fatiş. 114-135. Konya: Eğitim Yayınevi, 2023.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtḳān fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme, 1394–1974.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Merâṣıdü’l-meṭâli‘ fî tenâsübi’l-maḳātı‘ ve’l-meṭâli‘. Riyâd: Mektebetü Dârü’l-Minhâc li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1426/2005.
• Tâşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405/1984.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn. Muḫtaṣarü’l-me‘ânî. Dârü’l-Fikr, 1411/1990.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. thk Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafa, 2. Basım, 1395–1975.
• Tuncer, Faruk. Tenasüp İlmi Açısından Kur’ân Sûrelerindeki Eşsiz Ahenk. İzmir: Akademi Yayınları, 2010. Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Zehraveyn Yayınları, ts.
• Yılmaz, Mehmet Faik. “Münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 569-571. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. “Mukaddime”. el-Keşşâf ‘an ḥaḳā’iḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1407/1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1376–1957.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.