Osmanlı Devleti’nde Kandil Gecelerinde İcrâ Edilen Dinî Merâsimler Bağlamında Mûsikî-Merâsim İlişkisi

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 500 - 531, 30.11.2025

Mesut Engin

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1736284

Abstract

Dünya kültür tarihinde hemen hemen bütün milletler için çok önemli bir yere sahip olan merâsimler, Türkler ve Türklerin kurmuş olduğu büyük devletlerden biri olan Osmanlı Devleti için de aynı öneme sahip olmuştur. Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren gerek İslâmiyet öncesi kurulan Türk devletleri gerekse İslâmiyet sonrası kurulmuş olan Türk devletleri gibi hayatın bütün alanlarında merâsim uygulamalarına yer vermiştir. Yapılan bu merâsimler toplumun askerî, siyasî, dinî ve toplumsal alanlarında yapmış oldukları uygulamaları daha da etkili bir hale getirmiştir. Bununla birlikte bütün toplumlar bu etkiyi üst seviyelere çıkarmak için merâsimleri, insan üzerindeki etkisi tartışılmaz olan mûsikî ile icrâ etme yoluna gitmişlerdir. Mûsikînin bu etkisini bilen bir toplum olan Osmanlı Devleti’nde de mûsikî sanatı, başta padişahlar olmak üzere gerek devletin üst tabakasındaki kişiler gerekse halk tarafından merasimlerde araç olarak kullanılmış, severek dinlenilmiş ve hatta icrâ edilmiştir. Bu kadar önemli bir konu hakkında yapılmış olan çok fazla çalışma bulunmaması bizi konuyu ele almaya sevk etmiştir. Dolayısıyla çalışmamızın konusunu söz konusu önemine binâen mûsikî ile ayrılmaz bir bütün haline gelen dinî merâsimler oluşturmaktadır.

Keywords

Türk Din Mûsikîsi , Türkler , Osmanlılar , Merâsim , Mûsikî

The Relationship Between Music and Ceremony in the context of Religious Ceremonies Performed on Qandil Nights in the Ottoman Empire

Abstract

Ceremonies, which have a very important place for almost all nations in the world's cultural history, also had the same importance for the Turks and the Ottoman Empire, one of the great states founded by the Turks. From its foundation, the Ottoman Empire, like both the Turkish states established before Islam and the Turkish states established after Islam, included ceremonial practices in all areas of life. These ceremonies enhanced the military, political, religious, and social practices of society. Furthermore, all societies, in order to maximize this impact, resorted to performing ceremonies with music, whose influence on humanity is undeniable. In the Ottoman Empire, a society that was aware of this effect of music, the art of music was used as a tool in ceremonies, enjoyed and even performed by the people, especially the sultans, and the upper class of the state. The lack of numerous studies on such an important topic prompted us to address it. Therefore, the subject of our study is religious ceremonies, which, due to their significance, have become inseparable from music.

Keywords

Turkish Religious Music , Turks , Ottomans , Ceremony , Music

References

• Akar, Metin, Türk Edebiyatında Manzum Miraç-nâmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Akarpınar, R. Bahar, Türk Kültüründe Dinî Törenler ve Mevlid Kutlamaları. (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 1999.
• Akgündüz, Murat, “Osmanlı Döneminde Camilerde Kur’ân Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmi Dergi 56/2 (2020), 451-452.
• Aslan, Halide, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Mübarek Gün ve Gecelerden Kandiller”. İstem Dergisi 13 (2009), 199-231.
• Ateş, Erdoğan, Câmî Mûsikîsi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Bahaettin, Mehmet, Yeni Türkçe Lügat. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004.
• Baltacı, Cahid, “Mübarek geceler Leyle-i Regâib”. İslam Medeniyeti Dergisi 23 (1969/2), 21.
• Bedirhan, Yaşar, İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü. Ankara: Nobel Yayınları, 2011.
• Bey, Abdülaziz, Osmanlı Âdet, Merâsim ve Tabirleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 20, 2000.
• Bey, Ali Seydi, Teşrifât ve Teşkilâtımız. Tercüman 1001 Temel Eser 17 Kervan Yayınları, t.y.
• Bey, Balıkhane Nazırı Ali Rıza, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017.
• Beyhan, Mehmet Ali, Saray Günlüğü -25 Aralık 1802/ 24 Ocak 1809- . İstanbul: Çetin Matbaacılık Yayınları, 2007.
• BOA, Osmanlı Arşivi, TFR.I.FTG. 00001.00038. 001. 1322.
• BOA, Osmanlı Arşivi, A.} AMD. 00044. 00093. 001. 1269.
• BOA, Osmanlı Arşivi, HAT. 01322. 51649. 001. 1250.
• BOA, Osmanlı Arşivi, DH. KMS. 00044-1. 00038. 001. 1335.
• BOA, Osmanlı Arşivi, A.} AMD. 00065. 00099. 001. 1272.
• BOA, Osmanlı Arşivi, İ. DH. 01480. 075. 001. 1328.
• Bozkurt, Nebi, “Kandil” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24/299, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çelebi, Evliya, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi (İstanbul Kısmı). Cilt 1. Neşreden: Ahmed Cevdet Paşa, t.y.
• Çetin, Osman, “Tarihte İlk Resmi Mevlid Merâsimleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 76.
• Dilek, İbrahim, Altay Destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Efendi, Esad, Teşrifât-ı Kadîme. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser 132, Kervan Yayınevi, 1979.
• Eğilmez, Savaş, "Bâbürnâme’de Yer Alan Törenler”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 46 (2011), 237.
• Erdem, Sargon, “Bayram”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 5/257 İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Evrin, Sadeddin, “Miraç ve Berat Kandilleri Münasebetiyle”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 2/12 (1963), 6.
• Günay, Umay Türkeş, Osmanlıda Âdet ve Gelenekler. Türk Dünyası Kültür Atlası Osmanlı Dönemi 6. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, 2007.
• Güneş, Kadir, Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları, 2014.
• Güvenç, Abdullah, “Berat Gecesi”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 6/11 (1967), 279.
• Hüseyin Atay, İbrahim Atay, Mustafa Atay, Arapça-Türkçe Büyük Lügat. Ankara: Bayrak Matbaası Yayınları, 1961.
• İmamoğlu, M. Ragıp, “Regaib Kandili Münasebetiyle Bir Hasbihal”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 3/10-11 (1964), 232.
• Karateke, Hakan T., Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merâsimler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Koca, Fatih, “Salâhî Dede’nin Regâibiyyesi’nin Yeniden Bestelenmesi”. Turkish Studies Dergisi 13/2 (2018), 547.
• Koca, Salim, “Toy”. Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 41/270-271, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Koca, Salim, Eski Türklerde Bayram ve Festivaller. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Koparal, Özlem Günday, Osmanlı Minyatürlerinde Merasim Tasvirleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Elmalılı Hamdi Yazır. Sadeleştiren: Hamdi Döndüren. İstanbul: Çelik Yayınları, 2013.
• Mesut Talaslıoğlu, Ekrem Uykucu,Hüseyin Salman, Türk Tarihi 1. İstanbul: Latin Matbaası, 1974.
• Muradî, Seyyid Hasan, İstanbul’un 12 Yılı (1754-1766). İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2016.
• Mustafa Uzun, “Mi’râciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/135. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ozansoy, Halit Fahri, Eski İstanbul Ramazanları. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Önal, Ahmet, Payitaht İstanbul’da Osmanlı Merâsimleri. Büyük İstanbul Tarihi. İstanbul: TDV Yayınları, 2015.
• Özbilgen, Erol, Bütün Yönleriyle Osmanlı “Âdâb-ı Osmaniyye. İstanbul: İz Yayınları, 2011.
• Özbudun, Sibel, “Ayinden Törene”. (1997), 13.
• Özcan, Nuri, “Bayram salâsı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/268-269. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özcan, Nuri, “Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/484 Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özcan, Nuri, “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dinî Mûsikî”. Osmanlı Ansiklopedisi 10 Kültür ve Sanat. Dü. Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Özel, Ahmet, “Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 29/475. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özervarlı, M. Sait, “Kadir Gecesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 24/124-125. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınları, 2006.
• Saydam, Abdullah. Osmanlı Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Sezikli, Ubeydullah, “Temcîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/411. İstanbul: TDV Yayınları, 2011. —. Makamlarla Türk Din Mûsikîsi Eğitim Seti. İstanbul: Dört Mevsim Yayınları, 2013.
• Sönmez, Tugba Gönel, “Geleneksel Bayramların Halk Hayatındaki Rolü”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 7 (2016), 144.
• Şahin, Ahmed, “Osmanlı İstanbul’unda Dinî Mûsîki”. Büyük İstanbul Tarihi. Cilt 7. İstanbul: TDV Yayınları, 2015.
• Şeker, Mehmet, “Mevlid” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/479. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tanrıkorur, Cinuçen, Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi. Dergâh Yayınları. İstanbul, 2016.
• Tekeli, Hamdi, “Regâib Gecesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/535. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tulum, Mertol, Temel Türkçe Sözlük. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1985.
• Turabi, Fatih Koca- Ahmet Hakkı, “Câmi Mûsikîsi”. Türk Din Mûsikîsi El Kitabı, Dü. Ahmet Hakkı Turabi. Ankara: Grafiker Yayınları, 2017.
• Turhan, Fatma Sel, “18. Ve 19. Yüzyıl Osmanlı Resmî Törenlerinin Bosna Eyaletindeki Yansımaları”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 6/2 (2017), 341.
• Türer, Osman, «“Osmanlı Sarayında İcrâ Edilen Mevlid Merâsimi: Mevlid alayı”. Kültür Coğrafyamızda Hz. Muhammed Uluslararası Sempozyum II. 2009, 359.
• Uzun, Mustafa, “Kadir Gecesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/126. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uzun, Mustafa, “Regâibiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/537. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Ünal, Halit, «“Berat Gecesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/475. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yavuz, Salih Sabri, “Miraç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/132. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Ziya Kazıcı, Mehmet Şeker, İslam-Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982.