Kuzey Irak Hurmal İlçesindeki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 532 - 560, 30.11.2025

Ömer Eroğlu

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1736298

Abstract

Hurmal İlçesi, Irak’ın Halepçe iline bağlı, Kuzey Irak’ın doğusunda yer alan, tarihi ve kültürel açıdan zengin bir yerleşimdir. Antik dönemlerden Osmanlı’ya kadar birçok medeniyetin egemenliğinde kalmış, bu süreçte farklı isimlerle anılmıştır. Osmanlı arşivlerinde “Tula Anber” olarak kaydedilen Hurmal, zamanla yaşanan kültürel ve dilsel değişimlerle bugünkü adını almıştır. İran sınırına yakın, Zagros Dağları’nın batısında, stratejik öneme sahip dağlık bir bölgede yer alır. Bu coğrafi konumu, Hurmal’ı hem askeri hem de kültürel açıdan önemli bir merkez haline getirmiştir. Hurmal Ulu Camii, Ebu Şemaman, Şeyh Süleyman ve Baba Navs mezarlıkları, bölgenin zengin kültürel mirasının örneklerindendir. Bu mezarlardaki Arapça ve Farsça kitabeler, çeşitli hat türleriyle işlenmiş olup, mezar taşları üzerinden toplumsal statü ve dini kimlik hakkında önemli bilgiler edinilmektedir. Mezarlıkların ayrıntılı belgelenmesi ve korunması, Osmanlı kültürel mirasının gelecek nesillere aktarılması açısından büyük önem taşır.

Keywords

İslâm Sanatları , Hurmal , Halepçe , Kuzey Irak , Osmanlı Dönemi , Mezar Taşları , Kültürel Miras

Ottoman Period Tombstones in the Hurmal District of Northern Iraq

Abstract

Hurmal District, located in the eastern part of Northern Iraq and affiliated with Iraq’s Halabja province, is a settlement rich in historical and cultural heritage. From antiquity onwards, the region has been ruled by various civilizations, including the Medes, Sasanians, Islamic dynasties, and the Ottomans, and has been known by different names throughout history. In Ottoman archives, Hurmal appears as “Tula Anber,” a name that gradually evolved into its current form due to cultural and linguistic changes. Geographically, Hurmal is situated in the western foothills of the Zagros Mountains, near the Iranian border, in a strategically important and rugged area. These features have made Hurmal a significant center both militarily and culturally throughout history. The Hurmal Grand Mosque, Ebu Shemaman, Sheikh Suleyman, and Baba Navs cemeteries are tangible reflections of the region’s rich cultural heritage. The gravestones in these cemeteries, inscribed in Arabic and Persian using various scripts, offer valuable insights into social status, religious identity, and the historical character of Hurmal. The detailed documentation and preservation of these cemeteries are of great importance for passing Ottoman cultural heritage in Northern Iraq to future generations.

Keywords

Islamic Arts , Hurmal , Halabja , Northern Iraq , Ottoman Period , Gravestones , Cultural Heritage

References

• Abdurrakip Yusuf, Hudud Kurdistan el-Janubiyya tarihiye ve coğrafiye, Süleymaniye: Şivan Yayınevi, 2005.
• Abdurrezak Muhammed Abdurrahman, Serbûrdiyekî Hewraman û Serdanîyekî Tewîle, Tahran: 2005.
• Balta, Hatice. Hasankeyf’teki Türk İslam Dönemi Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Bodakçi, Ahmet. Mardin Merkezde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Cemal Baban, Usul esmā’ el-mudun ve el-mawāqi‘el-‘Irāqiyya, Bağdat: Şia Kitap Yayınevi, 1986.
• Cevad Mecid, Rizgar, (2023), Şwenewarakanî Navçey Sengaû û Gorakanî Gundî Camrez, Süleymaniye: Süleymaniye Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Derviş Yusuf Hasan, El-Asira El-Şahrazûriyya ve Davruhâ El-Siyâsî ve El-Hadarî (H.489-630), Erbil: Selahaddin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Dildaş, Mustafa. Tûle Anberî Mezû û Xurmalê Emrîwe, Halk Dergisi, 74, (Temmuz 2003).
• Emin Hacı Zalami & Aras Refik Muhammed, Hewraman: Nasnamey Kultûrî Gundekanî, Süleymaniye: Sima Yayınevi, 2021.
• Eroğlu, Ömer. Batı Anadolu’daki (Ege Bölgesi) Beylikler ve Erken Osmanlı Dönemi Mezar Taşları, Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hakîm Mela Salih, Helebce le Amîzî Mezûda, Süleymaniye: Yekem Yayınevi, 2011.
• Hocaoğlu, Zeyneb. Üsküdar Mihrimah Sultan Camii Haziresindeki Mezar Taşları, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2020.
• Hüsameddin Ali Galip Neqşbendî, Şarezûr û Luristanî Bakur le Sedekanî Nawerast, Süleymaniye: Şehrizor Yayınevi, 2008.
• Kemal Nuri Maruf, Hendêk Şwenewarî Derînî Ber le Mezû û Mezûwey Kurdistan, Süleymaniye: Kültür Yayınevi, 2010.
• Mutlu, Mehmet. Siirt Mezar Taşları (Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, yüksek lisans tezi, 2006.
• Mesture Mahşeref Erdelanî, Erdelan Tarihi: Erdelan Kürt Mirliği Tarihi (1169-1867). çev. Cafer Açar. İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2020.
• Molla Abdülkerim Müderris, Benemaley Zanîyaran, Tahran: Kani Yayınevi, 1970.
• Süleymaniye Belediyesi, Hurmal Turizm Rehberi, Süleymaniye: Belediye Yayınevi, 2004.
• Süleymaniye yılığı, Hurmal, Süleymaniye: Kültür Bakanlığı Yayınevi, 2001.
• Şivan Muhammed Sabır, Peneh-ye Farhangî-ye Asar-e Bastanî-ye Dovrân-e İslami-ye Xurmal (Kurdistan-ı Iraq), Tahran: Tahran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Taha Fuat Safer Bakir, el-Murşid ila Mawatin el-Âsâr ve el-Hadâra, (el-Rihla el-Sadisa Baghdad-Halabja), Bağdat: Halk Sanatları ve Halk Kültürleri Yayınevi, 1966.
• Zalami, İbrahim Hacı. Xurmalê lêkolîneweyekî sosyo-antropolojîkî, Süleymaniye: Kültür Yayınevi, 2008.