Buhârî Sahîh’te Rivâyet İçin Likâ Şartı Arıyor Mu? Mu’temir b. Süleymân’ın Babası Süleymân b. Tarhân’dan Naklettiği Hadisler Örnekliğinde

Year 2025, Volume: 13 Issue: 2, 303 - 326, 30.11.2025

Muhammed Akdoğan

https://doi.org/10.33931/dergiabant.1736554

Abstract

Buhârî’nin (öl. 256/870) Sahîh’i hadis alanında yapılan çalışmaların en önemlilerindendir. Onun sahîh hadisleri toplamak için öne sürdüğü kriterlerden biri “an” lafzı ile yaptığı rivâyetlerde “likâ”yı (yüz yüze görüşme) ileri sürdüğü alanın uzmanları tarafından bilinmektedir. Hadis alanında yazılan pek çok eserde veya yapılan pek çok çalışmada onun bu yönüne özellikle vurgu yapılmaktadır. Buhârî’nin likâ şartı genel olarak kabul görmekle birlikte, bu ilkenin spesifik isnadlar üzerindeki pratik uygulamalarını analiz eden çalışmalar sınırlıdır. Bu makale, bu boşluğu doldurmayı hedeflemektedir. Bu çalışmada bununla birlikte onun bu şartını uygulayıp uygulamadığı, hadisin senedinde yer alan râvilerin ilmî yeterlilikleri, hadislerin kaynağı bakımından türü ve isnadlarının durumu belirlemek de amaç edinilmiştir. Hadiste sika kabul edilen Süleymân b. Tarhân (öl. 143/761) – Mu’temir b. Süleymân (öl. 187/803) tarîkiyle nakledilen hadisler likâ bağlamında bu çalışmaya uygun bir örnek olacağı düşünülmüştür. Bu tarikle, Buhârî’de otuz altı hadis nakledildiği tespit edilmiştir. Enes b. Mâlik hariç, bu hadisleri nakledenlerin hepsinin Basralı olduğu görülmüştür. Bu bilgiler, Buhârî’nin “an” lafzı ile yaptığı nakillerde “likâ” şartını hassasiyetle uyguladığının bir göstergesi olmuştur.

Keywords

Hadis , Buhârî , Sahîh , Süleymân b. Tarhân , Mu’temir b. Süleymân

Does al-Bukhārī Require the Condition of Meeting (Liqāʾ) for Transmission in the al-Sahīh? A Case Study on the Narrations of Muʿtamir b. Sulaymān from His Father Sulaymān b. Tarhān

Abstract

Al-Bukhārī’s (d. 256/870) al-Sahīh is among the most important works carried out in the field of ḥadīth. One of the criteria he put forward for collecting sound ḥadīths is known by experts of the field to be that he required liqāʾ (face-to-face meeting) in narrations he transmitted with the term “an”. In many works written or studies conducted in the field of ḥadīth, this particular aspect of his has been especially emphasized. Although al-Bukhārī’s liqāʾ condition has been generally accepted, studies that analyze the practical applications of this principle on specific isnāds are limited. This article aims to fill that gap. In this study, it is aimed to determine whether or not he applied this condition, the scholarly competence of the narrators in the isnād of the ḥadīth, the type of the hadīths in terms of their source, and the condition of their isnāds. Narrations transmitted through the chain of transmission of Sulaimān b. Tarhān (d. 143/761) – Muʿtamir b. Sulaymān (d. 187/803), who is considered trustworthy in ḥadīth, were encountered, and it was thought that it would be a suitable example for this study. It was determined that thirty-six hadīths were transmitted by al-Bukhārī through this isnād. In the chains of these hadīths, it was seen that—except for Anas b. Mālik—all of the transmitters were from Basra. These pieces of information have been an indication that al-Bukhārī applied the liqāʾ condition with precision in the transmissions he made with the “an” expression.

Keywords

Ḥadīth , al-Bukhārī , Sahīh , Sulaymān b. Tarhān , Mu’temir b. Sulaymān

References

• Abdullah b. Yûsuf el-Cudey’. Tahrîru ulûmi’l-hadîs. Beyrût: Müessesetu’r-Reyyân,1242/2003.
• Ahmed b. Hanbel. el-İlel ve ma‘rifetü’r-ricâl. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. Riyâd: Dâru’l-Hânî, 2001.
• Ahmed b. Hanbel. Fezâilü’s-sahâbe. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs. Riyâd: Dâru’l-Hânî, 1422/2001.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. thk. Şuayb Arnaût ve Âdil Mürşid. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• Avnî, Hâtim b. Ârif. İcmâu’l muhaddisîn alâ ademi iştırâti’l-ilmî bi’s-semâ fî'l-hadisi’l-mu’an’an beyne’l-muteâsırîn. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 2000.
• Avvâme, Muhammed. el-Likâ beyne’r-râviyeyni karînetun ale’l-ittisâli ev şartun lehu. Cidde: Dâru’l-Yusr, 2017.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ el-Hanefî. Meğâni’l-ahyâr fî şerhi esâmî ricâli Meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• Bahar, Murat. “Süleymân b. Tarhân’ın Sîre’sinde Vahyin Başlangıcı ve İlk Nâzil Olan Sûreler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/2 (2024), 585-609.
• Bedreddîn İbn Cemâa, Ebû Abdullâh Muhammed b. İbrâhîm. el-Menhelu’r-revî fî ulûmi’l-hadîsi’n-nebevî. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazân. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406.
• Bezzâr, Ahmed b. Amr. Müsned. thk. Mahfûzu’r-Rahmân Zeynullah. Medîne: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1417/2009.
• Bilen, Mehmet. İbn Hacer’in Buhârî Savunusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Sâlih b. Muhammed. Riyâd: en-Nâşiru’l-Mütemeyyiz, 2019.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiuʿs-sahîh. Kâhire: Dâru’t-Te’sîl, 2012.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân b. Fazl. Sünen. thk. Hüseyn Selîm Esed. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
• Dureys, Hâlid b. Mansûr b. Abdullah. Mevkıfu’l-İmâmeyn el-Buhârî ve Müslim min ıştırâti’l-lukyâ ve’s-semâ fi’s-senedi’l-mua’an’an beyne’l-muteâsırayn. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1417.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. Eş’as es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Avvâme). Beyrût: Müessesetü’r-Reyyân, 1998.
• Ebû Ya’lâ el-Mevsılî. Müsned. thk. Hüseyn Selîm Esed. Dımaşk: Daru’l-Me’mûn, 1984.
• Heyle bnt. Muhammed el-Hüseynân. “el-Mu’temir b. Süleymân ve merviyyâtuhu el-müntekadatü fi’s-Sahîhayn”. Mecelletü’z-Zehrâ 34 (2024), 726-782.
• Alhıla, Nour. Hadis Lafızlarının Tespiti: Sahîhu'l-Buhârî Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• İbn Abdulber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdullâh b. Abdulber en-Nemerî. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kâhire: Dâru Nehdati Mısr, 1960.
• İbn Abdulhâdî, Ebû Abdullah Muhammed İbn Abdulhâdî ed-Dımaşkî. Tabakâtu ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî-İbrâhîm ez-Zeybek. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1996.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurahmân b. Muhammed b. İdrîs. el-Cerh ve’t-ta’dîl. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1952.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Meşâhiru ulemâi’l-emsâr. thk. Merzûk Ali İbrâhîm. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 1991.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Sikât. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd–Ali Muhammed Muavviz. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Hedyü’s-sârî. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye: 1380.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Lisânu’l-Mîzân. Haydarâbâd: Matbaatu Meclis-i Dâiretü’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1911.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. en-Nüket alâ Kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rebî’ b. Hâdî Umeyr el-Medhalî. Riyâd: Dâru’r-Râye, 1415/1994.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Matbaatu’l-Îzâh, 1421/2001.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1986.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. Tehzîb’t-Tehzîb. Dubai: Cem’iyyetü’d-Dâri’l-Ber, 2021.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İmâduddîn İsmâîl b. Şihâbeddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. İhtisâru ulûmi’l-adîs. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. Riyâd: Dâru’l-Meymân, 1431/2010.
• İbn Mâce, Ebû Abdullâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kâhire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1952.
• İbn Receb, Ebu’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed el-Bağdâdî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. Şerhu İleli’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdurrahîm Saîd. Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1987.
• İbnü’l-Kattân, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Fâsî. Beyânu’l-vehm ve’l-îhâmi’l-vâkı’ayn fî kitâbi’l-Ahkâm. thk. Hüseyin Ayt Saîd. Riyâd: Dâru’t-Taybe, 1417/1997.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhaddîn eş-Şehrezûrî. Sıyânetu Sahîhi Müslim mine’l-ihlâli ve’l-galat ve himâyetuhû mine’l-iskâti ve’s-sakat. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdulkâdir. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1404/1984.
• İbnu’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhaddîn eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Dârul’l-Fikr, 1433/2012.
• İbn Ruşeyd el-Fihrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Muhammed. es-Senenu’l-ebyen ve’l-mevridu’l-emʿan fi’l-muhâkeme beyne’l-imâmeyn fi’s-senedi’l-muʿanʿan. thk. Salâh b. Sâlim el-Mısrâtî. Medîne: Mektebetu’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1417.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d ez-Zührî. et-Tabakâtu’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer, Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 2001.
• İclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah. Ma’rifetü’s-sikât. thk. Abdulalîm Abdulazîm el-Bestevî. Medîne: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
• İvazullah, Târık. Hasmu’n-niza’ fî mes’eleti’s-semâ’ ve tercîhu kavlu men ıştarata’s-semâ ala men iktefâ bi imkâni’l-ictimâ’. Mısır: Mektebetü’l-Tev’iyyeti’l-İslâmiyye, 1426/2005.
• Kâdı İyâz, Ebu’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. thk. Yahyâ İsmâîl. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1998.
• Kaya, Sevdenur. el-Buhârî ve Müslim’e Atfedilen Tartışmalar Bağlamında Likâ Kavramının Mahiyet ve Delaleti. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Kaya, Sevdenur. “Hadis Usulünde Likâ Tartışmaları: Müslim'in İtirazları Bağlamında Likâ Şartının Buhârî’ye Atfedilmesi”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2022), 23-53.
• Kitapçı, Zekeriya. Saadet Asrında Türkler. Konya: Yedi Kubbe Yayınları, 2008.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2017.
• Lâhim, İbrâhîm b. Abdullah. Şartu’l-ilm bi’s-semâ fi’l-isnâdi’l-mu’an’an. Riyâd: Merkezu’l-Buhûsu’ş-Şer’iyye, 1431.
• Muhammed Acâc el-Hatîb. el-Muhtasaru’l-vecîz fî ulûmi’l-hadîs. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Cemâleddîn Yûsuf b. Abdurrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdullâh Alâüddîn el-Bekcerî el-Hikrî. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Muhammed Osmân, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrût: Dâru’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Künâ ve’l-esmâ. thk. Abdurrahîm Muhammed Ahmed el-Kaşkarî. Medîne: el-Câmiatu’l-İslâmiyye, 1984.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdulmun’im. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb. Sünen. thk. Şuayb Arnaut-Muhammed Kâmil Karabelli. Beyrût: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. İrşâdu tullâbi’l-hakâik ilâ ma’rifeti süneni hayri’l-halâik. thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Dâru’l-Yemâme, 1412/1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr. thk. Mâzin Abdullah vd. İstanbul: Dâru’s-Semân, 1440/2019.
• Pamukçu, Ekrem. Bağdat’ta İlk Türkler. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1994.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbu’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Beyrût: Mektebetu’l-Kevser, 1415.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Taban, Zeyd. Asıl Hadisler Bağlamında Buhârî'nin Şartları. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu Meâni’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnâût. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
• Topal, Hüseyin. “Tâbiîn Dönemi Tefsir Kaynağı Olarak Süleymân b. Tarhân'ın Kitābu Sîreti Rasûlillâh'ı”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 17 (2023), 371-406.
• Ülgür, Zehra. Dârekutnî'nin Sahîh-i Buhârî'de İlletli Gördüğü Rivayetlerin Tahlili- et-Tetebbu’ Özelinde. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Yahyâ b. Maîn. Târîh. thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmî ve İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1979.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-i’tidâl fi nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Beyrût: Dâru'l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru ʿalâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnaut ve diğerleri. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddîn Muhammed b. Ahmed. Tezkiratü’l-huffâz. thk. Zekeriyyâ Ümeyrât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdullâh Bedreddîn Muhammed b. Bahâdır et-Türkî. en-Nüket alâ Mukaddimeti İbni’s-Salâh. thk. Zeynelâbidîn b. Muhammed. Riyâd: Advâu’s-Selef, 1419/1998.