Üçüncü basamak bir hastanede kemoterapötik uygulama süreçleri ve hemşirelerin üreme sağlığı sorunları

Year 2019, , 183 - 197, 06.02.2020

Tuğba Eker Alp Ergör

https://doi.org/10.5505/deutfd.2019.15010

Abstract

GİRİŞ ve AMAÇ: Bir üniversite hastanesinde kemoterapi uygulayan ve uygulamayan hemşirelerde üreme sağlığı sorunlarının belirlenmesi ve kemoterapi uygulama süreci ile ilişkisinin irdelenmesi amaçlanmıştır.
GEREÇ VE YÖNTEM:Üçüncü basamak bir hastanede, düzenli kemoterapi (KT) uygulanan dört birimde çalışan bütün hemşireler (45) (kemoterapötik ile karşılaşan grup) ve kemoterapötik ile karşılaşmayanlar arasından seçilen 54 hemşirenin üreme sağlığı sorunları ve KT uygulama süreçleri incelenmiştir. Gruplarda yer alanlar basit rastgele örnek yöntemi ile İşyeri Sağlık ve Güvenlik Birimi (İSGB) kayıtlarından seçilmiş, veri araştırmacı tarafından hazırlanan anket aracılığı ile yüzyüze görüşülerek toplanmıştır. Gruplar üreme sağlığı sorunlarının yanı sıra sosyodemografik özellikler, çalışma yaşamı özellikleri ve kemoterapötik ile karşılaşmaya ilişkin özellikler açısından irdelenmiştir.
BULGULAR: Her iki grup üreme sağlığı sorunlarından ölü doğum görülme sıklığı açısından birbirine benzerdir. Bununla beraber konjenital malformasyon karşılaşmayan grupta görülmezken, karşılaşan grupta % 4,7 (n=2) olarak saptanmış; erken doğum ve spontan abortus olgularının ise karşılaşmayan grupta % 10,5 (n=4) ile karşılaşanlara göre daha fazla görüldüğü belirlenmiştir. Kemoterapötik ilaç ile karşılaşmayan grupta üreme sağlığı sorunlarının daha sık olduğu gözlenmiştir. Hemşirelerin sosyodemografik, bireysel, çalışma yaşamı ve kemoterapötik ile karşılaşmaya ilişkin özelliklerinin üreme sağlığı ile ilgili bir ilişkisi saptanmamıştır. Kemoterapötikle karşılaşan grupta yer alan hemşirelerde, hasta ve uygulanan ilaç sıklığının fazla olduğu ve bu grubun hizmet içi eğitim eksikliği olduğu belirlenmiştir.
TARTIŞMA ve SONUÇ: Kemoterapötik ilaç ile karşılaşan ve karşılaşmayan hemşireler arasında üreme sağlığı sorunları açısından fark gözlenmemiştir. Üreme sağlığı sorunları ile KT uygulama süreci arasındaki ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için geniş sağlık çalışanı kohortlarının, genotoksik, biyolojik ve çevresel göstergeleri içerecek biçimde izlenmesi gereklidir.

Keywords

Kemoterapötik ilaç, üreme sağlığı, mesleki riskler, hemşire

Chemotherapeutics’ handling processes and reproductive health outcomes in a tertiary hospital.

Abstract

INTRODUCTION: The aim of this study was to determine the reproductive health problems and chemotherapeutics’ handling processes among 2 groups of nurses, exposed and non-exposed.
METHODS: In a tertiary hospital, all nurses (45) from 4 units who apply chemotherapeutics intensively (exposed), and 54 nurses who are not exposed chemotherapeutic drugs were questioned about reproductive health outcomes (RHO) and chemotherapeutic drug hendling process. Individuals selected from the records of the Occupational Health and Safety Unit by simple random sample method, and data collected via face-to-face interview technique using a questionnaire prepared by the researcher. In the analysis study group were examined for RHO, sociodemographic and work life characteristics, information on chemotherapeutic drug handling process exposure.
RESULTS: Both groups were similar in terms of the frequency of stillbirths. However, congenital malformation was not seen in the non-exposed group, while it was 4.7% among exposed group; preterm delivery and spontaneous abortion were more frequent in the non-exposed (n=4; 10.5%) than exposed. Although results were not statistically significant, frequencies of RHO among the non-exposed group were higher. In the exposed group number of patients and chemotherapeutics handling were higher than regulated limits.
DISCUSSION AND CONCLUSION: No differences of RHO problems observed among chemotherapeutic exposed and non-exposed nurses. In order to assess the relationship between RHO and chemotherapeutic exposure larger cohorts of healthcare workers should followed including data for handling process along with genotoxic, biological indicators

Keywords

Chemotherapeutic agent, reproductive health, OCCUPATİONAL RİSKS, nurse

References

• 1. Türkiye İstatistik Kurumu. Ölüm Nedeni İstatistikleri, 2016. Haber Bülteni. 24572/ 2017. [Erişim Tarihi: 01.05.2017]. Erişim Adresi: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24572
• 2. Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Antineoplastik (sitotoksik) İlaçlarla Güvenli Çalışma Rehberi. Ankara S.B yayınları; 2004. [Erişim Tarihi: 01.09.2015]. Erişim Adresi: http://www.sbn.gov.tr/icerikdosyalar/2063686233_antineoplastik(sitotoksik)_ilaclarla_guvenli_calisma_rehberi.pdf
• 3. Onkoloji Hemşireliği Derneği (OHD). Antineoplastik İlaçların Güvenli Kullanım Standartları Rehberi. OHD Yayını, Geliştirilme Tarihi: 2003, Revizyon Tarihi: 2009. [Erişim Tarihi: 01.09.2015]. Erişim Adresi: http://www.onkohem.org.tr/sites/default/files/dosya/rehberler/antineoplastik-ilaclarin-guvenli-kullanim-rehberi-2009.pdf
• 4. CDC/NIOSH.NIOSH-Alert/ Preventing Occupational Exposures to Antineoplastic and Other Hazardous Drugs in Health Care Settings. NIOSH Publication No.2004-165. [Erişim Tarihi: 01.09.2015]. Erişim Adresi: http://www.cdc.gov/niosh/docs/2004-165/pdfs/2004-165.pdf.
• 5. The International Society of Oncology Pharmacy Practitioners. ISOPP Standarts Of Practice Safe Handling Of Cytotoxics. J Oncol Pharm Pract 2007;13. [Erişim Tarihi: 01.05.2016]. Erişim Adresi: http://www.oncosystems.com.tr/dosyalar/_ISOPP_Standards_of_Practice_Safe_Handling_of_Cytotoxics.pdf
• 6. American Society of Health-System Pharmacists. ASHP Guidelines On Handling Hazardous Drugs. Am J Health-Syst Pharm. 2006;63:1172– 93.
• 7. OSHA Technical Manual. Controlling Occupational Exposure to Hazardous Drugs. Section VI: Chapter 2. [Erişim Tarihi: 05.04.2016]. Erişim Adresi: https://www.osha.gov/dts/osta/otm/otm_vi/otm_vi_2.html#2
• 8. Ziegler E, Mason HJ, Baxter PJ. Occupational exposure to cytotoxic drugs in two UK oncology wards. Occup Environ Med.2002;59: 608-12.
• 9. Turci, R, Sottani, C, Spagnoli G, Minoia C. Biological and environmental monitoring of hospital personel exposed to antineoplastic agents: A review of analytical methods. J Chromatogr B 2003;789:169-209.
• 10. Fransman W, Roeleveld N, Peelen S, Kort de W, Kromhout H and Heedrik D. Nurses with dermal exposure to antineoplastic drugs: Reproductive outcomes. Epidemiology. 2007;18:112-119.
• 11. Martin S. The adverse health effects of occupational exposure of hazardous drugs. Community Oncol. 2005; 2(5):397-400.
• 12. Köşgeroğlu N, Dönmez, N, Sayıner FD, Özerdoğan, N, Serhan N. Mesleki maruziyet nedeniyle hemşirelerde sitotoksik ilaçların kısa dönem yan etkilerinin görülme sıklığı ve hemoglobin, lökosit düzeylerinin belirlenmesi. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2008;12(3): 27-35.
• 13. Gunnarsdottir HK, Aspelund T, Karlsson T, Rafnsson VV. Occupational risk factors for breast cancer among nurses. Int J Occup Environ Health. 1997;3(4): 254-58.
• 14. Hansen J, Olsen J.H. Cancer morbidity among Danish female pharmacy technicians. Scand J Work Environ Health. 1994;20(1): 22-2.
• 15. Kopjar N, Garaj-Vrhovac V, Kasuba V, Rozgaj R, Ramic S, Pavlica V, Zeljezic D. Assessment of genotoxic risks in Croatian health care workers occupationally exposed to cytotoxic drugs: A multi-biomarker approach. Int J Hyg Environ Health 2009;212: 414–31.
• 16. Bouraoui S, Brahem A, Tabka F, Mrizek N, Saad A and Elghezal H. Assessment of chromosomal aberrations, micronuclei and proliferation rate index in peripheral lymphocytes from Tunisian nurses handling cytotoxic drugs. Environ Toxicol Pharmacol 2011;31: 250-57.
• 17. Hemminki K, Kyyrönen P and Lindbohm ML. Spontaneous abortions and malformations in the offspring of nurses exposed to anaesthetic gases, cytostatic drugs and other potential hazards in hospitals, based on registered information of outcome. J Epidemiol Community Health. 1985;39: 141-47.
• 18. Selevan SG, Lindbohm ML, Hornung RW and Hemminki K. A study of occupational exposure to antineoplastic drugs and fetal loss innurses . N Eng J Med.1985;313: 1173-78.
• 19. McDonald AD, McDonald JC, Armstrong B, Cherry NM, Côté R, Lavoie J, Nolin AD and Robert D. Congenital defects and work in pregnancy. Br J Ind Med. 1988;45: 581-88.
• 20. Stücker I, Caillard J-F, Collin R, Gout M, Poyen D and Hémon D. Risk of spontaneous abortion among nurses handling antineoplastic drugs. Scand J Work Environ Health. 1990; 16: 102-7.
• 21. Skov T, Maarup B, Olsen J, Rorth M, Winthereik H and Lynge E. Leukaemia and reproductive outcome among nurses handling antineoplastic drugs. Br J Ind Med. 1992; 49: 855-61.
• 22. McAbee RR, Gallucci BJ and Checkoway H. Adverse reproductive outcomes and occupational exposure among nurses . AAOHN Journal. 1993; 41: 110-19.
• 23. Valanis B, Vollmer W, Labuhn K and Glass A. Occupational exposure to antineoplastic agents and self-reported infertility among nurses and pharmacists. J Occup Environ Med. 1997;39: 574-80.
• 24. Valanis B, Vollmer WM and Steele P. Occupational exposure to antineoplastic agents: Self-reported miscarriages and stillbirths among nurses and pharmacists. J Occup Environ Med. 1999;41: 632-38.
• 25. Dranitsaris G, Johnston M, Poirier S, Schueller T, Milliken D, Green E and Zanke B. Are health care providers who work with cancer drugs at an increased risk for toxic events? A systematic review and meta-analysis of the literature. J Oncol Pharm Practice. 2005;11: 69-78.
• 26. Ratner, AP, Spinelli JJ, Beking K, Lorenzi M, Chow Y, Teschke K, Le ND, Gallagher PR, Dimich-Ward H. Cancer incidance and adverse pregnancy outcome in registered nurses potantially exposed to antineoplastic drugs. BMC Nursing 2010;9: 15.
• 27. Lawson CC, Rocheleau CM, Whelan EA, Lividoti Hibert E, Grajewski B, Spiegelman D and Rich-Edwards JW. Occupational exposures among nurses and risk of spontaneous abortion. Am J Obstet Gynecol 2012;206: 327.e1-8.
• 28. Elshamy K, El-Hadid M, El-Roby M, Fouda M. Health hazards among oncology nurses exposed to chemotherapy drugs. Afr J Haematol Oncol 2010;1(3): 70-8.
• 29. Waheida SM, Abd-Elgaffar SI, Atia GA. Evaluation of handling practices of oncology nurses during chemotherapy preparation and administration in Menoufia oncology hospital. International Journal of Novel Research in Healthcare and Nursing 2015;2(3): 107-19.
• 30. Mohsen MM, Fareed ME. Chemotherapy safety protocol for oncology nurses: It's effect on their protective measures practices. International Journal of Medical, Health, Biomedical, Bioengineering and Pharmaceutical Engineering 2013;7(9): 529-37.
• 31. Türk M, Davas, A, Çiçeklioğlu, M, Saçaklıoğlu F, Mercan T. Knowledge, attitude and safe behaviour of nurses handling cytotoxic anticancer drugs in Ege University Hospital, Asian Pac J Cancer Prev. 2014;5(2): 164-8.
• 32. Özcan M, Türkbey EE, Matrak M,Karabulut H, Parlak L, Sürmeli E, Burgaz S, Karahalil B, Kutlay YN, Erkutlu D, Elmalı E, Bakanay M. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanelerinde kemoterapi uygulamalarında yer alan hemsirelerde siklofosfamid ve metotreksat ilaç maruziyetinin genom üzerine etkisi. Ankara Ünversitesi Bilimsel Arastırma Projesi Kesin Raporu, Ankara,2007. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi: https://docplayer.biz.tr/6294132-.html
• 33. Bouyer J, Saurel-Cubizolles M-J, Grenier C, Aussel L and Job-Spira N. Ectopic pregancy and occupational exposure of hospital personnel. Scand J Work Environ Health. 1998; 24: 98-103.
• 34. Saurel-Cubizolles MJ, Job-Spira N, Estryn-Behar M. Ectopic pregnancy and occupational exposure to antineoplastic drugs. Lancet 1993; 341: 1169/71.
• 35. The National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH). Workplace solutions: medical surveillance for healthcare workers exposed to hazardous drugs. DHHS (NIOSH) Publication No. 2013-103,2013. [Erişim Tarihi: 05.01.2016]. Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/niosh/docs/wp-solutions/2013-103/pdfs/2013-103.pdf
• 36. The National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH). List of Antineoplastic and Other Hazardous Drugs in Healthcare Settings. DHHS (NIOSH) Publication No. 2016-161, 2016. [Erişim Tarihi: 30.04.2017]. Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/niosh/topics/antineoplastic/pdf/hazardous-drugs-list_2016-161.pdf
• 37. Chu WC, Hon C-Y, Danyluk Q, Chua PPS and Astrakianakis G. Pilot assessment of the antineoplastic drug contamination levels in British Columbia hospitals pre- and post-cleaning. J Oncol Pharm Practice. 2012;18: 46-51.
• 38. Acampora A, Castiglia L, Miraglia N, Pieri M, Soave C, Liotti F and Sannolo N. A case study: Surface contamination of cyclophosphamide due to working practices and cleaning procedures in two Italian hospitals. Ann Occup Hyg. 2005;49: 611-8.
• 39. West C; Beaucham C. Evaluation of chemotherapy drug exposure in an outpatient ınfusion center. Cincinnati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Institute for OccupationalSafety and Health, NIOSH HHE Report No. 2013-0019-3205, March 2014. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi:https://www.cdc.gov/niosh/hhe/reports/pdfs/2013-0019-3205.pdf
• 40. Connor TH, DeBord G, Pretty JR, Oliver MS, Roth TS, Lees PSJ, Krieg EF, Rogers B, Escalante CP, Toennis CA, Clark JC, Johnson B and McDiarmid MA. Evaluation of antineoplastic drug exposure of health care workers at three university-based US cancer centers. J Occup Environ Med. 2010;52:1019-27.
• 41. Hedmer M, Tinnerberg H, Axmon A and Jönsson BAG. Environmental and biological monitoring of antineoplastic drugs in four workplaces in a Swedish hospital. Int Arch Occup Environ Health. 2008;81: 899-911.
• 42. Touzin K, Bussières JF, Langlois É, Lefebvre M and Gallant C. Cyclophosphamide contamination observed on the surface of drug vials and the efficacy of cleaning on vial contamination. Ann Occup Hyg. 2008;52(8): 765-71.
• 43. Couch J, West C. Health hazard evaluation report: chemotherapy drug exposures at an oncology clinic – Florida. Cincinnati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Institute for Occupational Safety and Health, NIOSH HHE Report No. 2009-0148-3158, June 2012. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/niosh/hhe/reports/pdfs/2009-0148-3158.pdf
• 44. Chu WC, Hon C-Y, Danyluk Q, Chua PPS and Astrakianakis G. Pilot assessment of the antineoplastic drug contamination levels in British Columbia hospitals pre- and post-cleaning. J Oncol Pharm Practice. 2012;18: 46-51.
• 45. Oncology Nursing Society (ONS). Safe Handling Of Hazardous Drugs (Third Edition). [Erişim Tarihi: 17.04.2018]. Erişim Adresi: https://www.ons.org/books/safe-handling-hazardous-drugs-third-edition
• 46. The National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH). Personal protective equipment for health care workers who work with hazardous drugs. DHHS (NIOSH) Publication No. 2009-106 (2008). [Erişim Tarihi: 05.01.2016]. Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/niosh/docs/wp-solutions/2009-106/pdfs/2009-106.pdf
• 47. The British Columbia Cancer Agency (BCCA), Pharmacy Practice Standards for Hazardous Drugs, 2016. [Erişim Tarihi: 17.04.2019]. Erişim Adresi: http://www.bccancer.bc.ca/health-professionals/clinical-resources/pharmacy/safe-handling-manual
• 48. SA Health Safe Handling-Cytotoxic Drugs And Related Wastes Guidelines- A Risk Management Guide for South Australian Health Services, 2012. [Erişim Tarihi: 17.04.2019]. Erişim Adresi: https://www.sahealth.sa.gov.au/wps/wcm/connect/f8aa68004b3f6cf6a340afe79043faf0/Safe+Handling+Cytotoxic+Guidelines.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-f8aa68004b3f6cf6a340afe79043faf0-lztcbFc
• 49. The Association Paritaire Pour La Santé Et La Sécurité Du Travail Du Secteur Affaires Sociales (ASSTSAS). Prevent Gudie- Safe Handling of Hazardous Drugs, Canada:Montreal, 2008. [Erişim Tarihi: 17.04.2019]. Erişim Adresi: https://www.osha.gov/SLTC/hazardousdrugs/controlling_occex_hazardousdrugs.html
• 50. European Society of Oncology Pharmacy (ESOP). QUAPOS 6-Quality Standard for the Oncology Pharmacy Service, 2018. [Erişim Tarihi: 17.04.2019]. Erişim Adresi: https://www.esop.li/downloads/QuapoS%206.pdf
• 51. Walton AL, Eisenberg S, Friese CR. Hazardous Drugs: Legislative and Regulatory Efforts to Improve Safe Handling. Clin J Oncol Nurs.2017;21(2): 254-56.
• 52. Handling of Hazardous Drugs and Related Wastes in South Australian Health Services Policy Directive. [Erişim Tarihi: 30.04.2017]. Erişim Adresi: https://www.sahealth.sa.gov.au/wps/wcm/connect/f99069004b3f738aa4ddade79043faf0/Directive_Handling+of+Hazardous+Drugs+and+Related+Waste_v2.1_27122017.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-f99069004b3f738aa4ddade79043faf0-mEckPGY
• 53. United States Pharmacopeial Convention (USP). Frequently asked questions: <800> hazardous drugs: handling in healthcare settings. [Erişim Tarihi: 05.04.2017]. Erişim Adresi: http://www.usp.org/frequently-asked-questions/hazardous-drugs-handling-healthcare-settings
• 54. Onkoloji Hemşireliği Derneği (OHD). Kemoterapi ünitesi standartları. OHD Yayını, 2010. [Erişim Tarihi: 05.02.2016]. Erişim Adresi: http://www.onkohem.org.tr/sites/default/files/dosya/standart-yonetmelik/kemoterapi-unitesi-standartlari.pdf
• 55. T.C Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Antineoplastik İlaçların Güvenli Kullanım Standartları. 9260 sayılı Genelge, 2005. [Erişim Tarihi: 05.01.2016]. Erişim Adresi: http://www.ihsm.gov.tr/indir/mevzuat/genelgeler/G_11112005_1.pdf
• 56. T.C Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Türkiye Onkoloji Hizmetleri Yeniden Yapılanma Programı 2010-2023, 2010. [Erişim Tarihi: 05.04.2016]. Erişim Adresi: http://www.rivosem.com.tr/wp-content/uploads/2015/04/T%C3%BCrkiye-Onkoloji-Hizmetleri-Yeniden-Yap%C4%B1land%C4%B1rma-Program%C4%B1.pdf
• 57. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı,28730 sayılı Yönetmelik, Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, 2013. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi:http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2013/08/20130806-4.htm
• 58. Unsar S, Kurt S, Kostak MA, Yaman R, Ozcan M. Determination of antineoplastic drug exposure of nurses at a university hospital. International Journal of Caring Sciences 2016; 9(1): 314-20.
• 59. Önal A. Kemoterapi hazırlayan ve uygulayan sağlık çalışanlarının korunmaya yönelik güvenlik önlemleri alma durumları ve etkileyen faktörler. Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelikte Yönetim Yüksek Lisans Tezi. İzmir, 2015. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• 60. Şimşek N. Kemoterapi hazırlayan ve uygulayan hemşirelerin önlem alma durumları ve etkileyen faktörler. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İç Hastalıkları Hemşireliği YüksekLisans Tezi. İstanbul, 2010. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi:https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• 61. Karadakovan A. Kemoterapi uygulamalarında alınan koruyucu hemşirelik önlemlerin gözlenmesi. Ankem Derg 1998;12(1): 88-93.
• 62. Kasprak j. Calıfornıa RN Staffıng Ratıo Law. Number: 2004-R-0212, 2004. [Erişim Tarihi: 05.10.2016]. Erişim Adresi: https://www.cga.ct.gov/2004/rpt/2004-R-0212.htm
• 63. Koç S.Geçmişten-Günümüze Hemşire Kadro Planlama. [Erişim Tarihi: 05.10.2016]. Erişim Adresi: http://www.acibademhemsirelik.com/e-dergi/64/docs/icimizden-biri-64.pdf
• 64. Al-Azzam SI, Awawdeh BT,Alzoubi KH, Khader YS, Alkafajei AM. Compliance with safe handling guidelines of antineoplastic drugs in Jordanian hospitals. J Oncol Pharm Pract. 2015;21(1): 3-9.
• 65. Ünlü H, Karadağ A, Taşkın L, Terzioğlu F. Onkoloji alanında çalışan hemşirelerin yerine getirdikleri rol ve işlevler. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme Dergisi. 2010;1: 13-28.
• 66. Constantinidis TC, Vagka E, Dallidou P, Basta P, Drakopoulos V, Kakolyrıs S & Chatzaki E. Occupational health and safety of personnel handling chemotherapeutic agents in Greek hospitals. Eur J Cancer Care 2011;20: 123-131.
• 67. Tuna R, Baykal Ü, Türkmen E, Yıldırım A. Onkoloji hemşirelerinin ayaktan kemoterapi biriminde hasta bakım uygulamalarına ve diğer işlere ayırdıkları sürenin belirlenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 2015;18:4.
• 68. Pınar R. Hemşirelerin kemoterapi hazırlama ve uygulama sırasında çevreyi, kendilerini ve hastaları korumaya yönelik tutumları. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2003;6(1): 44-54.
• 69. Gökdere Havva. Hemşirelerin kemoterapi uygulamaları sırasında almaları gereken önlemler konusunda bilgi düzeylerinin saptanması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Afyon, 2003. [Erişim Tarihi: 28.09.2019]. Erişim Adresi:http://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11630/4040/Havva%20G%C3%B6kdere.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• 70. Connor HT, Lawson CC, Polovich M, McDiarmid A.M. Reproductive health risks associated with occupational exposures to antineoplastic drugs in health care settings: a review of the evidence. J Occup Environ Med. 2014;56(9): 901–10.
• 71. Elshamy K, El-Hadidi M, El-Roby M, Fouda M. Health hazards among oncology nurses exposed to chemotherapy drugs. Afr J Haematol Oncol. 2010;1(3): 70-8.
• 72. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması. Ankara 2013. [Erişim Tarihi: 17.04.2019]. Erişim Adresi: http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2013/rapor/TNSA_2013_ana_rapor.pdf
• 73. Şimşek N, Olgun N. Kemoterapi hazırlayan ve uygulayan hemşirelerin güvenlik önlemlerini kullanma ve önlem almalarını etkileyen faktörler. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi, 2010;13-2.
• 74. Chaudhary R, Karn B S. Chemotherapy knowledge and handling practice of nurses working in a medical university of Nepal. Journal of Cancer Therapy 2012;3: 110-4.
• 75. Platin N, Burgaz S. Antineoplastikleri uygulayan onkoloji hemşirelerinde mesleki sağlık riskinin değerlendirilmesi. Sağlık Çalışanlarının Sağlığı 1. Ulusal Kongresi, Ankara,1999 s:122-6.