Sûretten Sîrete: Leylâ’nın Güzelliğine Dair Rivayetlerin Dönüşümü

Yıl 2024, , 315 - 338, 30.06.2024

Serap Denizmen

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1429736

Öz

Leylâ ve Mecnûn, klasik Doğu edebiyatının en ünlü aşk hikâyesidir. Kökenini Arap edebiyatından alan bu hikâyedeki Kays b. Mülevvah nâm-ı diğer Mecnûn ve mâşûkası Leylâ’ya dair en eski rivayetler İbn Kuteybe’nin (ö. 889) eş-Şiʿr ve’ş-Şuarâ, Ebü’l-Ferec İsfahânî’nin (ö. 967) el-Eganî adlı eserinde mevcuttur. Özellikle el-Eganî Mecnûn ve Leylâ, Cemîl b. Mamer (ö. 701) ve Buseyne, Kuseyyir b. Abdirrahman (ö. 723) ve Azze gibi ünlü Arap âşıklar hakkında en erken rivayetleri vermesi açısından mühimdir. Bu çalışmada Mevlânâ’nın (ö. 1273) Mesnevi’sinde geçen “Halifenin Leylâ’yı Görmesi” isimli hikâyenin izi sürülmektedir. Anlatıda Leylâ’nın pek güzel olmadığı, sıradan bir kız olduğu vurgulanmaktadır. Leylâ’nın sûretine dair bu iddia Mesnevi’den başlayarak geriye dönük bir şekilde edebî, tarihî ve tasavvufî kaynaklar taranarak araştırılmıştır. Hikâyenin kökeni el-Eganî’de Azze ve Buseyne’ye dair rivayetlerde tespit edilmiş ve her iki mâşûkanın suretine dair anlatılanlar nakledilerek mukayese edilmiştir. Bahsedilen rivayetlerde halife karşısına çıkan, onunla mükaleme eden ve halife tarafından sıradan/çirkin bulunan mâşûka motifi çeşitli anlatılarla harmanlanmış ve “Halifenin Leylâ’yı Görmesi” ortaya çıkmıştır. Hikâyedeki sûreten değil sîreten sevilen mâşuk imgesi taşıdığı tasavvufi anlamlar açısından tahlil edilmiş, hikâyenin bağlamından kopmadan güzelliğin esası, âşığın ve ağyarın bakışı, cemal ve hüsn kavramlarının tasavvufi öğretideki karşılığı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Leylâ ve Mecnûn, Mesnevi, el-Eganî, güzellik, cemal, sûret

Kaynakça

• ABD EL MAKSOUD, Belal Saber Mohamed (2004), Leylâ ile Mecnûn Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı’nda Ele Alınış Biçimi ve Larendeli Hamdî’nin Eseri, doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Abdülkerim Kuşeyrî (2014), Tasavvuf İlmine Dair KUŞEYRİ RİSALESİ, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Ahmed Gazâlî (2019), ÂŞIKLARIN HÂLLERİ Sevânih’u-l Uşşâk, terc. Turan Koç-Mehmet Çetinkaya, Ankara: Hece Yayınları.
• ATEŞ, Ahmet (1978), “Leylâ ile Mecnûn”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, VII/49-55. Aynülkudât el-Hemedânî (2015), TEMHÎDÂT Aşk ve Hakîkat Üzerine Konuşmalar, haz. Halil Baltacı, İstanbul: Dergah Yayınları.
• AYYILDIZ, Esat (2016), Abbâsî Dönemine Kadar ʿUẕrî Gazel, yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Caʿfer b. es-Serrâc (1999), Mesâriʿu’l-ʿuşşâk, Beyrut: Dâru Sâdır.
• CEYHAN, Semih (2004), “Mesnevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: TDV Yayınları, XXIX, 325-334.
• DEMİRAYAK, Kenan (2022), Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi, İstanbul: Cantaş Yayınları.
• DOLS, Michael W. (2013), Mecnun: Ortaçağ İslam Toplumunda Deli, çev. Didem Gamze Dinç, İstanbul: Pinhan Yayınları.
• DURMUŞ, İsmail (2003), “Leylâ ve Mecnûn”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, XXVII, 159-160.
• DURMUŞ, İsmail (2012), “Uzrî Aşk”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XLII, 259-261.
• Ebü’l-Ferec el-İsfahânî (2008), el-Egānî, thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır.
• Ferideddin-i Attar (1947), İlâhiname, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Feridü’d-dîn Attâr (2006), Mantıku’t-tayr Kuşların Diliyle, çev. Mustafa Çiçekler, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Ferîdüddin Attâr (2021), Musîbetnâme, çev. Mehmet Kanar, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Hücvîrî (2014), HAKİKAT BİLGİSİ Keşfu’l-Mahcûb, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yayınları.
• İbn Dâvûd el-İsbehânî (1975), Kitâbu’z-zehre, thk. İbrahim es-Sâmerrâî, Ürdün: Mektebetü’l-menâr.
• İbn Kesir (1994), el-Bidâye ve’n-nihâye, çev. Mehmet Keskin, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbn Kuteybe (1982), eş-Şiʿr ve’ş-Şuarâ, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Kahire: Dârü'l-Maârif.
• İbnu’l-Kayyim el-Cevziyye (2013), Âşıklar Ravdatu’l Muhibbîn, terc. Feyzullah Demirkıran-Savaş Kocabaş, İstanbul: Şule Yayınları.
• İNALCIK, Şevkiye (2023), LEYLÂ VE MECNÛN Kays b. el-Mülevvah (el-Mecnûn) ve Divanı, İstanbul: Kronik Kitap.
• İsmail Hakkı Bursevî (t.y.), Ruhu’l-beyan Tefsirinden Sûre-i Yusuf Tercümesi HİKÂYELERİN EN GÜZELİ, terc. Ömer Faruk Hilmi, İstanbul: Gül Neşriyat.
• KARAYAZI, Nurgül (2007), Fuzûlî’nin Leylâ ve Mecnûn’unda Tasavvufî Kavram ve Unsurlar, yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KHAIRALLAH, Asʿad E. (1980), Love, Madness, And Poetry An Interpretation Of The Maǧnūn Legend, Beyrut: Franz Steiner Verlag.
• KNYSH, Alexander (2020), Tasavvuf Tarihi, çev. Nurullah Koltaş, İstanbul: Ketebe Yayınları.
• KÖSE, Saffet (1999), “İbn Dâvûd ez-Zâhirî”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XIX, 410-411.
• KRAČKOVSKİJ, I.J. (1955), “Die frühgeschichte der erzählung von Macnūn und Lailā in der arabischen Literatur” çev. Helmut Ritter, Oriens, 8/1, s. 1-50.
• Kurʾan-ı Kerim Meâli (2011), haz. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• LEVEND, Âgah Sırrı (1959), Arap, Fars ve Türk Edebiyatlarında Leylâ ve Mecnun Hikâyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• LEWIS, Franklin (2010), MEVLÂNÂ Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî (2015), Mesnevî-i Maʿnevî, çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• MISRÎ, Hüseyin Mücîb (1951), Fi’l-Edebi’l-ʿArabî ve’t-Türkî, Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısriyye.
• NAMAZALIZADEH, Soheila ve Ashraf Alsadat Mousavilar (2019), “Iconology of Layla and Majnun Painting Illustrated on Seljuk Pottery”, Bagh- e Nazar, XVI/75: 51-56.
• PALA, İskender (2003), “Leylâ ve Mecnûn” [Türk Edebiyatında], DİA, Ankara: TDV Yayınları, XXVII, 161.
• SAĞLAM, Hacer (2022), Leylâ ve Mecnûn Mesnevilerinin Motif Yapısı, (II cilt), Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi.
• SCHIMMEL, Annemarie (2020), İslamın Mistik Boyutları, çev. Ergun Kocabıyık, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• ŞAHİN, Mustafa (2017), Ebû Bekir eş-Şiblî’nin Hayatı ve Dîvân’ının İncelenmesi, yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şeyh Sâdî-i Şîrazî (1980), Bostan ve Gülistan, terc. Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Zafer Matbaası.
• Tâhirü’l Mevlevî (2014), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî Mesnevî Şerhi, İstanbul: Şamil Yayınevi.
• TEKİN ALPAY, Gönül (2018), Leylâ ve Mecnûn Makaleler, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• WILDER, Samuel Truman (2019), Ghazal Poetry and the Marwānids: A Study of Kuthayyir ʿAzza, doktora tezi, The University of Cambridge.
• YAZICI, Tahsin (2003), “Leylâ ve Mecnûn” [Fars Edebiyatında], DİA, Ankara: TDV Yayınları, XXVII, 160.
• YİĞİTOĞLU, Ali Salâhaddin (2021), EL-MENHELÜ’L-FÂİZ İbnü’l-Fâriz Dîvânı Şerhi, haz. Muhammet İnce, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.