Mahallenin Geleneksel Aktöründen Klâsik Şiirdeki Folklorik İmgeye: “Bekçi”

Yıl 2022, Cilt: 29 Sayı: 29, 1275 - 1288, 30.12.2022

Gülçin Tanrıbuyurdu

Öz

Gündelik hayatı her yönüyle kapsayan son derece anlamlı ve zengin bir bütünlüğü ifade eden geleneksel Osmanlı mahallesi, imparatorluğun en küçük idari birimdir ve Osmanlı sosyal yaşamının çekirdeğini oluşturur. O dönem toplum hayatının küçük ölçekli bir yansıması olarak son derece önem arz eden bu yapının korunabilmesi de ancak oradaki huzur, güvenlik ve asayişin sağlanabilmesi ile mümkün olmuş, bekçi, geleneksel mahalle kurgusunun tamamlayıcı unsuru olarak etkin bir rol üstlenmiştir. Mahalledeki asayişi sağlamak yanında şehirde çıkan yangınları haber vermek, davulu ile ramazan ayının başladığını duyurmak ve mahalle halkını sahura davet etmek de bekçinin görevleri arasında yer almıştır. Giyim-kuşamı, elindeki feneri, davulu, mahallede yankılanan gür sesi ve taşıdığı asasıyla kendine has bir kültürü temsil eden bu tip, sosyal yaşama dair hemen her unsuru bünyesinde barındıran ve döneminin canlı bir panoraması niteliğindeki Osmanlı şiir metinlerinde de boy gösterirken toplumun değer yargılarının korunması paralelinde mahalle halkının bekçiye karşı geliştirdiği tavır, bekçinin mahalledeki misyonu ve adıyla özdeş güven algısı bu manzum metinlerde çeşitli tasavvur ve benzetmeler odağında işlenmiştir.
Bu çalışmada, geleneksel Osmanlı mahallesinin kendine özgü eylem alanı ve sahip olduğu kolektif bilinç doğrultusunda bekçiye yüklenen toplumsal misyon ve görevler ele alınacak, bir tip olarak bekçinin temsil ettiği değer/değerler tartışılacaktır. Bekçinin, klasik dönem manzum metinlerinde hangi vasıflarıyla ele alındığı ve şâirlerin bu tip üzerinden geliştirdikleri tasavvurların değerlendirilmesi de çalışmanın kapsamı dâhilindedir. Çalışma, bekçi ile ilgili dönemin siyasi ve sosyal perspektifinden yansıyanları ele alırken klasik dönem manzum metinlerinin yanı sıra dönemin kültür tarihi kaynakları ile yerli ve yabancı seyyahların izlenimlerine de yer vererek “bekçi” tipinin ayrıntılı profilini çizmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı sosyal yaşamı, mahalle, bekçi, tip, klasik Türk şiiri

Kaynakça

• ACAR, Gülmedine (2006), (Haz.), Hafîd Dîvânı, Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• AKSOYAK, İ. Hakkı (2018) (Haz.), Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• AND, Metin (2011), 16. Yüzyılda İstanbul: Kent-Saray-Gündelik Yaşam, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ARISAN Kazım, Günay Duygu (1995) (Haz.), Abdülaziz Bey Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Avşar, Ziya (2017), Revânî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0(Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• BAREİLLES, Bertnard (2003), İstanbul’un Frenk ve Levanten Mahalleleri: Pera-Galata-Banliyöler, İstanbul: Güncel Yayıncılık.
• BASSANO, Luıgı (2011), Kanunî Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• BATUR, Atilla (2002) (Haz.), Sürûrî Dîvânı Hayatı, Sanatı, Eserleri Dîvânının Tenkitli Metni, Doktora Tezi, Malatya: Fırat Üniversitesi.
• BEKTAŞ, Ekrem (2017) (Haz.), Muvakkit-zâde Pertev Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• ÇAVUOĞLU, Mehmed (1980) (Haz.), Vasfî Dîvân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇORUK, A. Şükrü (2008) (Haz.), Sadri Sema İstanbul Hatıraları, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• DEMİREL, H. Gamze (2005) (Haz.), 18. Yüzyıl Şâirlerinden Beliğ Mehmed Emîn Dîvânı, Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• DOĞAN, Cem (2019), “Eski İstanbul’da Mahalle Bekçisi ve II. Meşrutiyet’te Bekçi Teşkilatının Düzenlenmesi Bağlamında Mahalle Bekçileri Nizamnamesi (1908-1918)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları, 6/14, s. 257-273.
• EFLATUN, Muvaffak (2003) (Haz.), Feyzî-i Kefevî Dîvânı, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ERDOĞAN, Mustafa (2017) (Haz.), Bursalı Rahmî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/ Eklenti/55910,bursali-rahmi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• ERGENÇ, Özer (1984), “Osmanlı Şehrindeki «Mahalle» nin İşlev Ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, C. IV, s. 69-78.
• ERGİN, Muharrem (1980) (Haz.), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• GIYNAŞ, K. Ali (2017) (Haz.), Pervâne Bey Mecmuası, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55832,pervane-bey-mecmuasi-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• HARMANCI, M. Esat (2017) (Haz.), Süheylî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55750,suheyli-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• KAHRAMAN, S. Ali ve Yücel Dağlı (2011) (Haz.), Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KARAVELİOĞLU, Murat A. (2015), Mecmu‘a-i Kasâ’id-i Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖKSAL, Fatih (2017) (Haz.), Edirneli Nazmî Mecma‘u’n-Nezâ’ir, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56057,mecmaun-nezair-edirneli-nazmi-pdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• KUFACI, Osman. Adnî Dîvânı ve Adnî Dîvânınında Benzetmeler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• KURTOĞLU, Orhan (2017) (Haz.), Lebîb Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• KÜLEKÇİ, Numan (1985) (Haz.), Ganizâde Nâdirî, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Divanı ve Şehnamesi'nin Tenkidli Metni, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• LEVY, Neomi (1986), “Yakından Korunan Düzen: Abdülhamid Devrinden Il. Meşrutiyet Dönemine Bekçi Örneği”, Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza, (Der. Neomi Levy, Alexandre Toumarkıne), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• MANTRAN, Robert (1991), XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• MENAVİNO, G. Antonio (2011), Türklerin Hayatı ve Âdetleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: Dergah Yayınları.
• MENGİ, Mine (2014) (Haz.), Mesîhî Dîvânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• MERMER, Ahmet (2004), Kütahyalı Rahîmî ve Dîvânı, İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı.
• NERVAL, Gerard (2006), Doğu’ya Yolculuk, C.2, İstanbul: İthaki Yayınları.
• ONAY, A. Talat (2004), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• ÖZCAN, Abdülkadir (1991), “Ases”. TDV İslam Ansiklopedisi, C.3, İstanbul: TDV Yayınları, s. 463.
• ÖZYILDIRIM, A.Emre (2002) (Haz.), Keçeci-zâde İzzet Molla'nın Mihnet-keşân'ı ve Tahlili, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• PAKALIN, M. Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Mili Eğitim Basımevi.
• SARAÇ, M. A. Yekta ( 2017) (Haz.), Emrî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10607, emridivanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).
• SÜNGER, Ercan (2004) (Haz.), Fakîh Hayatı, Eserleri, Dîvânı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• TULUM, Mertol ve Ali Tanyeri (1977) (Haz.), Nev’î Dîvânı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• YILMAZ, Kadriye (2017) (Haz.), İbrahim Tırsî ve Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55911,ibrahim-tirsi-ve-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 10.09.2021).