Klasik Türk Şiirinde Melâmî İbadet Anlayışının Şiirsel Terennümleri

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 25, 867 - 916, 30.12.2020

Erdem Sevimli

Öz

Melâmîlik, Horosan’da Hicri IV M. IX yüzyıldan itibaren görülen ve pek çok zümre ve tarikatı etkileyen bir tasavvufî düşüncedir. Bu düşünce aşka ve tasavvuf hayranlığına dayalı bir anlayış olarak gelişmiştir. Tasavvufu geniş bir edebî birikimle ele alan klasik Türk şiirinde bu düşüncenin pek çok yönü yanında, ibadet anlayışı da ele alınmıştır. Çalışmada bu anlayışın bazı edebî yönleri yedi başlık altında detaylı incelenmiştir. Bunları çalışmadan hareketle şöyle sırlamak mümkündür: İbadetlerinde gösterişe başvurmama ve Allah yolunda nefisle amansız mücadele etmek, aşka ibadet niteliğiyle sarılmak ve Melâmî yoldan vazgeçilmezlik, hırkaya, posta ve taca aldırmama, ümit tüccarlığı yapmama, halktan ve sultandan gelen caizeleri, vakıf gelirlerini dışlama. Bu edebî söylemlere İslami kurallara sıkı sıkıya bağlı kalmak, “bezm-i elest” te verilen ikrara bağlılık ve Peygamber ahlakına sahip olmak gibi ahlakî ilkeleri eklemek gerekir. Bu ilave nitelikler İslam'da ibadet hükmündedir. Bu yolda kendilerini rint olarak konumlayan klasik pek çok şairin şiirsel söyleminde, sufînin gösteriş içerikli dindarlığı ile erişilemeyen bu ibadet anlayışı/Melâmet büyük beğeni toplamıştır. Bu makalede, klasik gelenekte asıl sevgiliye duyulan aşk anlayışında da yer elan bu düşüncenin şiirsel terennümleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf Şiiri, Melâmet, Melâmîlik, İbadet Anlayışı, Melâmî Şairler

Poetic Signs of Melâmî Understanding of Worship in Classic Turkish Poetry

Öz

Melâmîlik is a Sufi idea that has been active in Khorasan since the Hicri 4th M. 9th century and has influenced many coteries and sects. This idea developed as an understanding based on love and mystical admiration. In classical Turkish poetry, which deals with Sufism with a wide literary accumulation, the concept of worship is also handled besides many aspects of this idea. In the study, some literary aspects of this understanding have been examined in detail under seven titles. It is possible to categorize these based on this study as not showing off in worships, fighting the nafs mercilessly in the way of Allah, clinging to love as worship and the indispensability of the Melâmî road, ignoring cardigan, skin, and crown, not being a merchant of hope, refusing reward and foundation income from the public and the sultan. İt is necessary to add Melâmî moral principles to these literary discourses such as strict adherence to Islamic rules, commitment to the admission given to the “elest assembly” and having the morality of our Prophet. These added qualities are in worship provisions in Islam. In the poetic discourse of many classical poets who have positioned themselves as rint thataway, this understanding of worship/Melâmet, which is inaccessible with the flagrant piety of the Sufi, has been highly appreciated. In this article, the poetic signs of this idea, which is also included in the understanding of love for the true lover/Allah in the classical tradition, has been examined.

Anahtar Kelimeler

Sufi Poetry, Melâmet, Melâmism, Understanding of Worship, Melâmi Poets

Kaynakça

• ADAŞ, Emine 2008 , Sutûrî: Hayatı, Edebî Kişiliği Ve Divânı, Kocatepe Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• AKKUŞ, Metin 2008 , Nef’î Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• AKSOYAK, Halil İbrahim 2018 , http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 12.05.2018 . Gelibolulu Âlî Divânı
• ALTINOK, Baki Yaşa 2012 , Hacı Bayram Veli Bayramilik – Melamilik, İstanbul: Ahit Yayınevi.
• ALŞAN, Mehmet Hakan 2012 , Anadolu Erenleri Melâmet Hırkası, İstanbul: Kurtuba Yayınevi.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki 2000 , Fuzûlî Divânı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• ARMUTLU, Sadık 2018 , Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şem ü Pervâne Mesnevileri, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• ARI, Ahmet 1994 , Kâtipzade Sâkıb Mustafa Dede: Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği Ve Divânı’nın Tenkitli Metni, Konya Selçuk Üniversitesi Doktora Tezi.
• ASLAN, Mehmet 2018 , Şeref Hanım Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.02.2018 .
• ASLAN, Mehmet 2018 , Mihrî Hatun Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.02.2018 .
• ASLAN, Mehmet 2018 , Bursalı İffet Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 05.09.2019 .
• AYAN, Hüseyin 2014 , Nesimî Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divânının Tenkitli Metni, Ankara: TDK Yayınları.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin 2020 , Hediyyetü’l-Müştâk Hak Âşıklarına Rehber La’lî- zâde Abdülbâkî , Ketebe Yayınevi: İstanbul.
• AYDEMİR, Yaşar 2008 , Edincikli Ravzî Divânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 15.10.2016 . Erişim Tarihi
• AYDEMİR, Yaşar 2018 , Behiştî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.02.2019 .
• AYTEKİN, Ülkü 2002 , Sarı Abdullah Efendi ve Mesnevi Şerhi, Marmara Üniversitesi Doktora Tezi.
• BAŞPINAR, Fatih 2008 , 17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Divânı İnceleme- Tenkitli Metin , Marmara Üniversitesi Enstitüsü Doktora Tezi.
• BAYRAK, Cemal 1998 , Sehâbî Divânı Metin-İzahlı İndeks, İstanbul Üniversitesi Doktora Tezi.
• BEKTAŞ, Ekrem 2004 , Muvakkit-zade Muhammed Pertev, Hayatı, Sanatı Ve Divânının Tenkitli Metni, Ankara Üniversitesi Doktora Tezi.
• BOLAT, Ali 2003 , Melâmetîlik / Bir Tasavvuf Okulu Olarak, İnsan Yayınları: İstanbul. BOZ, Erdoğan 2017 , Hakîkî Divânı, Ankara: http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.08.2019 .
• ÇAVUŞĞOLU, Mehmet ve M. Ali Tanyeri 1981 , Hayretî Divânı Tenkidli Basım, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇAVUŞĞOLU, Mehmet ve M. Ali Tanyeri 1987 , Zâtî Divânı Gazeller Kısmı C.3 , İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇELİK, Mehmet Furkan 2015 , Klasik Şiirde Tipler, Kocaeli Üniversitesi Doktora Tezi. ÇELTİK, Halil 2017 , Ahmed-i Rıdvan
• ERDOĞAN, Mustafa 2008 , Kabûlî İbrahim Efendi, Hayatı, Edebî Kişiliği Ve Divânı İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin , Gazi Üniversitesi Doktora Tezi.
• ERDOĞAN, Mustafa 2017 , Bursalı Rahmî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.08.2019 .
• EREN, Abdullah 2016 , “Klasik Türk Şiirinde Ar ve Namus Kavramı”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi ÖDÜSOBİAD 6, 8- 22.
• ERGİN, Muharrem 1980 , Kadı Burhaneddin Divânı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERSOYLU, H. İbrahim 2013 , Cem Sultan Divânı, Ankara: TDK Yayınları.
• ERÜNSAL, İsmail 2018 , Tacizade Cafer Çelebî Divânı İnceleme-Metin , http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 10.05.2019 .
• GÜNDÜZ, Erol 2009 , Malatyalı İbrahim Tâ’ib Divânı İncelem-Metin , Selçuk Üniversitesi Doktora Tezi.
• HARMANCI, Esat 2011 , “Fütüvvet-Melâmet İlişkisi, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 12, 117-124.
• HARMANCI, Esat 2018 , “Melâmet Karşısında Kaygusuz Abdal”, Divân Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 265-278.
• IŞINSU, Tuba İsen; Canım, Rıdvan 2018 , Edirneli Şevki Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 05.09.2019 .
• İPEKTEN, Haluk 1990 , Nâ’ilî Divânı, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• KANAR, Mehmet 2011 , Hâfız Divânı Cilt 1, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• KARAKÖSE, Saadet 2012 , Nev‘i-Zâde ‘Atâyî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 10.10.2018 .
• KARLITEPE, Mustafa 2007 , Kelâmî Divânı, Ankara Gazi Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• KAVRUK, Hasan 2001 , Şeyhülislam Yahya Divânı Tenkitli Metin , Ankara: MEB Yayınları.
• KAYA, Bayram Ali 2017 , Azmizade Haletî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.05.2019 .
• KAYABAŞI, Ayfer 1995 , Sarban Ahmed Divânı: İnceleme-Metin, Malatya İnönü Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• KAYABAŞI, Bekir 2010 , “Sarban Ahmed Divânında Melamilik”, Turkısh Studies, 5/1, 1123-1146.
• KEDKENÎ, Muhammed Reza Şef’î 1387 , Tarîh-i Kalenderîyye, Tahran: İntişarat-ı Sühân
• KESİK, Beyhan 2018 , Cenâbî http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 15.05.2019 . Ahmed Paşa Divânı
• KILIÇ, Filiz 1998 , Âşık Çelebi Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 05.10.2019 .
• KUTLAR, Fatma Sabiha 2004 , Arpaeminizâde Mustafa Sâmî Divânı, Ankara: Kalkan Matbaası.
• KÖKELEKLİ, Hayati 1999 , “Psikolojik ve Sosyolojik Açıdan İbadet”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 19, 249-254
• KÜÇÜK, Sabahattin 2011 , Bâkî Divânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MERMER, Ahmet 1991 , Mezâkî Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divânı’nın Tenkitli Metni Divânlar Dizisi , Ankara: AKM Yayınları.
• KAZAN, Şevkiye Nas 2018 , Celilî Divânı İnceleme-Metin , http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 10.05.2019 .
• OCAK, Ahmet 2015 , Türk Sufiliğine Bakışlar Makaleler-İncelemeler, İstanbul: Timaş Yayınları.
• OKÇU, Naci 2013 , Şeyh Gâlib Divânı, Ankara: TDV Yayınları.
• ORAK, Muzaffer 2011 , Nigârî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 04.10.2019 .
• SARAÇ, M. A. Yekta 2002 , Emrî Divânı, Eren Yayınevi.
• SEVİMLİ, Erdem 2020 , “Klasik Türk Şiirinde Izdırabın Aşırı Boyutu: Seng-i Melâmet”, Eski Türk edebiyatı Araştırmaları Dergisi ESTAD 3/1, 299-300.
• SEVİMLİ, Erdem 2020 , “16. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinde Kalenderîlik Algısı”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi SBARD 35, 31-66.
• SELÇUK, Bahir 2007 , “Fuzulî’de Melâmet Kavramı”, Çukurova Üniversitesi Dergisi, 16/2, 487-502.
• SELVİ, Muhammed 2008 , Ümîdî Hayatı Eserleri Edebî Kişiliği ve Divânı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• SİNANOĞLU, Mustafa 1999 ,“İbadet”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 19, 248-252
• ŞAHİN, Esma 20119, “Osmanlı Şiirinde ‘Şaraba Rehin Verme’ Metaforu” Haz. Evangelia Balta vd. , İstanbul: Turkuaz Yayınları, 494-520
• TARLAN, Ali Nihad 1945 , Hayâlî Bey Divânı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1990 , Şeyhi Divânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Necâti Beg Divânı, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Ahmet Paşa Divânı, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• TAŞ, Hakan 2010 , Vusûlî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.08.2018 .
• TATÇI, Mustafa 2020 , Divân-ı Yunus Emre, İstanbul: H Yayınları.
• TEK, Abdürrezzak 2009 , Melamet Risaleleri Bayrami Melâmîliği'ne Dair , İstanbul: Emin Yayınevi.
• TÜRK, İdris 2014 , “Bayezid-i Bistamî’nin Muhabbet Anlayışı”, Turkısh Studies Dergisi, 9/5, 2005-2020.
• ULUDAĞ, Süleyman 1995 , “Fakr”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 12, 132-134.
• UZUN, Süreyya Pekşen 2011 , Üsküdarlı Aşkî Divânı Tenkitli Metin, Nesre Çeviri ve 16. Yy. Osmanlı Toplum Hayatının Divânındaki Yansımaları, İstanbul Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• ÜST, Sibel 2012 , Edirneli Nazmî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• ÜZGÖR, Tahir 1991 , Fehîm-i Kadîm- Hayatı, Sanatı, Divânı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Ankara: AKM Yayınları.
• YAŞAR, Muhammet 2005 , Bâlî Divânı İnceleme-Tenkitli Metin, Konya Selçuk Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi.
• YAZIR, Elmalılı Hamdi 2011 , Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, Sad. Kahraman Yusufoğlu , İstanbul: Kilim Matbaacılık.
• YEKBAŞ, Hakan 2011 , Sebzî Divânı, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Doktora Tezi.
• YILDIRIM, Ahmet 2013 , Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara: TDV Yayınları.
• ZERRİNKUB, Abdülhüseyin 2015 , Tarihsel Perspektiviyle İran Tasavvufu, Çev: Nurcan Altun , İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• ZÜLFE, Ömer 2010 , Hecrî Divânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.08.2020 .