Klasik Türk Şiirinde “Yüzü Açılmış” Deyimi Üzerine

Yıl 2019, Cilt: 23 Sayı: 23, 45 - 61, 30.12.2019

Murat Keklik

Öz

Deyim ve atasözleri toplumların en önemli dil hazineleridir. En az iki kelimeden oluşan dil birlikleri olan deyimler ifadeye zenginlik kattıkları gibi ait olduğu toplumun kültür dinamiklerini, yaşayışını, inançlarını yansıtırlar. Bir dildeki deyimler incelendiğinde o dili kullanan toplumun değer yargıları hakkında bilgiler edinilebilir. Deyimlerin bir kısmı dilden dile aktarılarak günümüze kadar ulaştırılmış, bir kısmı da edebî eserlerin sayfaları arasında kalarak unutulmuş dolayısıyla kullanımdan düşmüştür. Kimi deyimler de kuşaktan kuşağa aktarılırken söyleyiş ve anlam bakımından değişime uğramıştır. Edebi metinlerde deyimlerin tarihsel süreç içindeki gelişimini izlemek mümkündür. Klasik Türk edebiyatı metinleri bu açıdan oldukça zengin kaynaklardır. Bu metinler yazıldıkları dönemin toplum hayatına, değer yargılarına ışık tutan deyimlerle doludur. Klasik Türk edebiyatı metinlerinde geçen deyim ve tabirleri doğru anlamak ve yorumlamak bu metinlerin anlaşılmasında kilit öneme sahiptir. Çalışmamıza konu olan “yüzü açılmış” deyimine 16. yüzyıl metinlerinde rastlanmaktadır. Deyimin geçtiği beyitler ve ilişkili olduğu kavramlar çözümlenip yorumlandığında toplumun değer yargılarını yansıtan ve günlük dilde yaygın olarak kullanılan bir deyim olduğu anlaşılmaktadır. Çalışmada divanlar ve mecmualar taranarak “yüzü açılmış” deyiminin geçtiği beyitler tespit edilmiş, tespit edilen beyitlerden yola çıkılarak yüzü açılmış deyiminin anlam çerçevesi çizilmeye çalışılmış, deyimin kullanım şekilleri ve bağlamlarının ortaya konulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Deyim, Yüzü açılmış, Beyit, Klasik Türk Şiiri

On The Idiom “Yüzü Açilmiş” In Classical Turkish Poetry

Öz

Idioms and proverbs are the most important language treasures of societies. The idioms, which are language associations of at least two words, add richness to the expression and reflect the cultural dynamics, life, and beliefs of the society to which they belong. When the idioms in a language are examined, information about the value judgments of the society can be obtained. Some of the idioms have been transferred to the present day by transferring them from language to language, and some of them have been forgotten by staying in the pages of literary works and thus have fallen out of use. Some idioms have been changed in terms of discourse and meaning as they are transferred from generation to generation. It is possible to follow the development of idioms in historical texts in literary texts. Classical Turkish literature texts are very rich sources in this respect. These texts are full of idioms that shed light on the social life and value judgments of the period in which they were written. To correctly understand and interpret the idioms and phrases used in the texts of classical Turkish literature are key to the understanding of these texts. The expression “yüzü açılmış-face-opened”, which is the subject of our study, is found in the 16th century texts. When the couplets and the related concepts are analyzed and interpreted, it is understood that it is a commonly used phrase in daily language that reflects the value judgments of society. In this study, divans and mecmuas were scanned and couplets using the phrase “yüzü açılmış face-opened”were identified. Based on the couplets identified, it was tried to draw the meaning frame of the expression “yüzü açılmış-face opened”. It is aimed to reveal the usage forms and contexts of the statement.

Anahtar Kelimeler

Idiom, yüzü açılmış-face opened, Couplet, Classical Turkish poetry

Kaynakça

• ARAT R. Rahmeti 2006 , Haz. , Atebetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AVŞAR, Ziya 2017 , Revânî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 ET: 14.10.2019 .
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1979 , Haz. , Amrî Divanı. İstanbul: MEB Yay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve Mehmet Ali Tanyeri 1981 , Haz. , Hayretî Dîvanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1982 , Haz. Helâkî: Divan, Tenkidli Basım, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• DURMUŞ, Tuba Işınsu; Rıdvan Canım 2018 , Haz. . Şevkî Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59035,sevki-divanipdf.pdf?0 ET: 14.11.2019 .
• EDİRNELİ NAZMÎ 2012 , Mecma‘u’n-Nezâ’ir İnceleme-Tenkitli Metin Haz. . Köksal, M. F., https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-195954/mecmaun- nezair-edirneli-nazmi.html ET: 14.10.2019
• ENVERÎ, Hasan; vd. 1383 , Ferheng-i Rûz-i Sohan, Tahran: İntişârât-i Sohan.
• ENVERÎ, Hasan; vd. 1384 , Ferheng-i Emsâl-i Sohan, I-II, Tahran: İntişârât-i Sohan.
• ERGİN, Muharrem 1993 , Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım.
• ERÜNSAL, İsmail E. 2018 , Haz. , Tâcî-Zâde Ca‘fer Çelebi Dîvânı, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi- divanipdf.pdf?0 11.10.2019
• GIYNAŞ, Kamil A. 2017 , Haz. , Pervâne Bey Mecmuası, https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194492/pervane-bey-mecmuasi.html ET: 05. 10. 2019
• GÖK, Selim 2017 , Hayretî Divanı Sözlüğü Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük , Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÜRTUNA, Sevim 2002 , “Klasik Dönem Osmanlı Kadınının Giyim Tarzı”, Türkler Ansiklopedisi, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Selim Koca , C. 11. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss. 1773-1793.
• KARAYAZI, Nilgün 2012 , Haz. , 17. Yüzyıl Şâiri Ahmed Yârî ve Dîvân’ı İnceleme-Metin , Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KEKLİK, Murat 2014 , Haz. , Üsküplü İshak Çelebi: Divan [Metin-Çeviri- Açıklamalar-Dizin], Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOÇU, R. Ekrem 1967 , Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları.
• KURTOĞLU, Orhan 2017 , Haz. , Zâtî Dîvâni Gazeller Dışındaki Şiirler , https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0 15.10.2019 .
• KÜÇÜK, Sabahattin 1986 , Haz. , Bâkî Divanı Tenkitli Basım, Ankara: TDK Yayınları.
• NİZÂMÜ’L-MÜLK, 1999 , Siyâset-nâme, Haz. M. Altay Köymen, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• NURMATOV, Mirlanbek 2008 , Kırgız Türkçesindeki Deyimler Aktarma- İnceleme , Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ONAY, Ahmet T. 1993 , Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZKAN, Fatma ve Gülim Şadiyeva 2003 , “Somatik Deyimler”, Bilig, S. 24, ss. 135-157.
• PARLATIR, İsmail 2007 , Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler, Ankara: Yargı Yayınevi.
• SARITAŞ, Süheyla 2012 , Türk Kültüründe Yüzle İlgili Deyim ve Atasözleri Üzerine Bir Çalışma, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 28, ss. 175-181.
• SEFERCİOĞLI, Mustafa N. 2010 , Helâkî Divanı’nda Türkçe Deyimler, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4, ss. 155-202.
• ŞAHİN, Hatice 2004 , Türkçede Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay.
• ŞENTÜRK, A. Atilla 2017 , Osmanlı Şiiri Antolojisi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• ŞENTÜRK, A. Atilla 2007 , Klasik Şiir Estetiği, Türk Edebiyat Tarihi. ed. Talat Sait Halman vd., C. 1, İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s.361-402.
• UYANIKER, Nursel 2006 , Pervâne Beg Mecmuasının İlk Yüz Varağında 1a - 100b Halk Kültürü İle İlgili Unsurlar, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• YAKAR, Halil İ. 2018 , Haz. , Gelibolulu Sun’î Dîvânı, e-kitap https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57257,gelibolulu-suni- divanipdf.pdf?0 ET: 15.10.2019 .
• ZÜLFE, Ömer 2009 , Haz. , Yakînî Dîvân İnceleme-Metin ve Çeviri-Açıklamalar Sözlük,http://docs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari /Edebiyat/DIVANLAR/yakini_divani.pdf ET: 12.10.2019 .