Şeyhî’nin Hüsrev ü Şîrîn Mesnevisinde Sosyal Hayat

Yıl 2019, Cilt: 22 Sayı: 22, 171 - 260, 01.07.2019

Arife Çağlar

Öz

Sâsânî hükümdarlarından Nuşirevan’ın torunu ve Hürmüz’ün oğlu Hüsrev-i Perviz’in Ermen prensesi veya Hozistanlı olarak zikredilen Şîrîn ile yaşadığı aşkı konu edinen Hüsrev ü Şîrîn hikâyesi, Hüsrev-i Perviz hakkındaki tarihî rivayetler ve destanî hikâyelerden hareketle oluşturulmuştur. Sözlü gelenekte devam eden bu hikâyeyi, ilk defa Firdevsî, Şehnâme adlı eserinde manzum olarak ele almıştır. Hikâye, edebî amaçla ise ilk kez 12. yüzyılda Senâî tarafından ele alınmış ve ebedîlik vasfını da Genceli Nizamî’nin mesnevi türünde yazdığı eseriyle kazanmıştır. İran edebiyatı kadar Türk edebiyatında da büyük ilgi gören bu hikâye, Anadolu sahasında Fahrî’den sonra 15. yüzyılın öncü şairlerinden Şeyhî tarafından ikinci kez kaleme alınmıştır. Şeyhî, bu eserini Nizamî’nin aynı isimli mesnevisine tercüme yazmış ve Türk edebiyatında bu konuyu en iyi ele alan şair olarak kabul edilmiştir. Şeyhî’nin eseri, tercüme olmasına karşın eklenilen ve çıkarılan bazı kısımlar, şairin eşsiz üslubu, duygu ve düşünce zenginliği, yaşadığı toplumun kültürel kaynakları ve sosyal hayatına dair unsurlarını esere dâhil etmesiyle orijinal bir hüviyet kazanmıştır. Bu çalışmada, mesnevi türündeki eserlerin yazıldığı dönem ve toplumun sosyal, kültürel yapısıyla gündelik hayatına dair birçok ögeyi barındırmasından hareketle bahsi geçen mesnevideki sosyal hayat unsurları, tespit ve tasnif edilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. Böylelikle klasikTürk şiirinin önemli kaynaklarından olan sosyal hayatın, Şeyhî’nin eserindeki durumu ortaya koyulmak istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şeyhî, Hüsrev ü Şîrîn, mesnevî, sosyal hayat, 15. Yüzyıl

Social Life in Sheykhi’s Khusrew and Shîrîn

Öz

Khusrew and Shîrîn story, which is about the love that Hüsrev-i Perviz, who is the grandson of Nusirevan from Sassanian sovereign and the son of Hürmüz, had with Shîrîn, who was mentioned as Armenian Princess or from Khuzistan, was created on the basis of the historical rumors and heroical stories about Hüsrev-i Perviz. This story, which continues to be narrated in oral tradition, was first discussed as poetical in the Firdevsî’s work named Şehnâme. For the literal purpose, the story was first discussed by Senai in the 12th century, and has gained an eternal character through the work by Genceli Nizamî written in the type of mathnawî, This story, which has attracted great interest in Turkish literature as well as Iranian literature, was written in Anatolia by Sheykhı, one of the leading poets of the 15th century, for the second time after Fahrî. Şeyhî wrote this work as a translation to Nizami's homonym mathnawî, he was accepted as the poet discussing this issue in the best way in Turkish literature. Although Sheykhı’s work is a translation, it has gained an original identity, with the inclusion of the unique style of the poet, the richness of emotions and ideas, the cultural resources of the society he lived in, and the elements of his social life, in addition to some added and removed parts. In this study, considering that the works in the type of mathnawî include many elements regarding the period in which they were written, and the social and cultural structure, and daily life of the society; the elements of social life in the mathnawî in question were identified, classified, and then tried to be evaluated. In this way, it was intended to reveal the situation of the social life, one of the important sources of ottoman poetry, in the Sheykhı’s work.

Anahtar Kelimeler

Sheykhi, Khusrew and Shîrîn, mathnawî, social life, 15th century

Kaynakça

• ALKAN, Mustafa ve Ferdi Gökbuğa 2015 , “XVI. Yüzyılda Osmanlı Dev- leti’nde Av Teşkilatı’nın Silistre Sancağındaki Yapılanması”, Akademik Bakış, C. 9, S. 17, Kış, 23-39.
• ARGUNŞAH, Mustafa ve Müjgân Çakır 2018 , Muhammed bin Mahmûd Şir- vanî, 15. Yüzyıl Osmanlı Mutfağı, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• AVCI, Necati 2007 , “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Devrin Tıp ve Halk He- kimliği”, İSTEM, Yıl: 5, S.10, 2007, 155 -169.
• AYDIN, Mehmet 1995 , “Fal”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 12, 134-138.
• AYVERDİ, İlhan 2011 , Kubbealtı Misalli Büyük Türkçe Sözlük Tek Cilt , İstan- bul: Kubbealtı Neşriyat.
• BATİSLAM, Hanife Dilek 2007 , “Nedim Divanındaki Giyim, Kuşam ve Süs- lenmeyle İlgili Unsurlar,” 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara, 10-15 Eylül 2007, C. I, Ankara, 261-282.
• BİLGEN, Sıdıka 1999 , Osmanlı Dönemi Türk Kadın Giyimi 16.yy.-19.yy., Dok- tora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar 2017 , Ötüken Türkçe Sözlük, 5 Cilt, İstanbul: Ötüken Neş- riyat.
• ÇELEBİ, İlyas 2009 , “Sihir”, TDVİA, C.37, İstanbul: TDV Vakıf Yay., 170-172.
• ÇULHAOĞLU, Gülşen 2002 , Şeyhî’nin Hüsrev ü Şirin Mesnevisindeki Aşk İliş- kileri, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DEMİRKAZIK, H. İbrahim 2012 , “Emrî Divanı’nda Âdetler ve Gelenekler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S.9, 49-110.
• DOĞAN, Ahmet 2007 , “Eski Türk Edebiyatı’nda Hüsrev ü Şirin ve Hüsn ü Aşk”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.5, S.9, 389-400.
• DÜZLÜ, Özlem 2016 , “Seyyîd Vehbî Divanı’na Göre Padişah Çadırları Otağ-ı Hümayun ”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.9, S.45, Ağustos, 78-95.
• ERBAY, Erdoğan 1997 , Eskiler ve Yeniler Tanzimat ve Servet-i Fünun Neslinin Divan Edebiyatına Bakışı, Erzurum: Akademik Araştırmalar.
• ESİR, Hasan Ali 2006 , “Şeyhî Divanı’nda Geçen Yiyecek ve İçecek Adları Üzerine”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 29, Erzu- rum, 95-116.
• GÜLAKAN KAMAN, Sevda 2015 , “Baykuş Kelimesi ve Baykuşla İlgili İnançlar Üzerine” Journal of Turkish Studies, Volume 10/8 Spring, Ankara, 1137-1154.
• GÜRKAN, Salime Leyla 2006 “Nazar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, 443- 444.
• HALICI, Feyzi 1993 , “Çevgân” TDV İslam Ansiklopedisi, C.8, 294-295.
• İNALCIK, Halil 2007 , “Padişah” TDV İslam Ansiklopedisi, C.34, 140-1143.
• İPSİRLİ, Mehmet 1994 , “Klâsik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İstanbul: IRCICA, 139-279.
• KAPLAN, Yunus ve Yakup Poyraz 2010 , “Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 15 , 151-175.
• KARAMAN, Gülay 2015 , Klasik Türk Edebiyatında Sihir, Doktora Tezi, Koca- eli: Kocaeli Üniversitesi.
• KARTAL, Ahmet 2000 , “Nizamî’nin Hüsrev ü Şirin’i ile Şeyhî’nin Hüsrev ü Şirin’inin Mukayesesi” Türk Yurdu-Türk Romanı Özel Sayısı-, sy.153- 154, 360-383.
• KEMİKLİ, Bilal 2007 , “Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, Uludağ Üniversi- tesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.16. S.1, 19-36.
• KIPÇAK, Mehmet 1999 , Şeyhi’nin Hüsrev ü Şirin Mesnevisindeki Kişiler ve Ese- rin Şekil, Dil, Üslup İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KOÇU, Reşat Ekrem 2015 , Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümer- bank Kültür Yayınları.
• KURTARAN, Mustafa 2018 , “Sultan II. Mustafa’nın Avcılığı Üzerine Bir Araştırma”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C.7, S.1, Mart, 147- 166.
• KURTOĞLU, Orhan 2009 “Klasik Türk Şiirinde Saçı Geleneği “Saçı”, Millî Folklor, Yıl 21, S.81, 89-99
• KUTLU, Halil İlteriş 2015 , Aşk Mesnevileri ile Şövalye Romanslarının Yapısal ve İçeriksel Bağlamda Karşılaştırılması Hüsrev ü Şîrîn-Tristan ile İsolde, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens- titüsü.
• MENTEŞ, Seda 2017 , “Hüsrev ü Şirin Mesnevisi ve Ferhad ile Şirin Hikȃye- si'nin Metinlerarasılık Kuramına Göre İncelenmesi”, The Journal of Turkic Language and Literature Surveys, 2 2 ,7-99.
• MORAN, Berna 2018 , Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul: İletişim Yayın- ları.
• MUALLİM NÂCÎ 2009 , Lügat-i Nâcî, Haz. Ahmet Kartal , Ankara: TDK Ya- yınları.
• OLGUN, Tahir 1995 , Divan Edebiyatının Bazı Beyitlerinin İzahına Dair Edebî Mektuplar, haz. Cemâl Kurnaz , Ankara: Akçağ Yayınları.
• ONAY, Ahmet Talât 2013 , Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiya- tında Mazmunlar ve İzahı, Ankara: Berikan Yayıncılık.
• ÖZKAN, Mustafa 1999 , “Hüsrev ü Şîrîn”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.19, 56- 57.
• ÖZKAN, Ömer 2007 , Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı XIV-XV. Yüzyıl , İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ÖZTELLİ, Cahit 1959 , “Başa Toprak Savurmak ve Yas-Ölü Gelenekleri” Türk Folklor Araştırmaları, 5/116, Mart, 1860-1863.
• PAKALIN, Mehmet Zeki 1983 , Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• PALA, İskender 2007 , Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayın- ları.
• SAMSAKÇI, Mehmet 2007 , “Türk Kültür Ve Edebiyatında Tuz Ve Tuz-Ek- mek Hakkı”, İstanbul Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C.36, S.36, 181-199.
• SARI, Nihal ve Ramazan Tuğ 2009 , Derviş Mehmed Neşati Yağı, Tıbbî Yağlar Üzerine Bir Risale, İstanbul: Pınarbaş Matbaacılık.
• SERDAROĞLU, Vildan 2006 , Sosyal Hayat Işında Zâtî Divanı, İstanbul: İSAM Yayınları.
• SEYHAN, Ahmet Emin 2013 , “Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Tefekkür An- layışı” Turkish Studies, Volume 8/8 Summer, 2053-2071.
• ŞAHİN, Esma 2011 , Bâkî Divanı’na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Hayatı, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• ŞAN, Funda 2015 , “Husrev ü Şîrîn Hikâyesi ve Husrev Karakterine Sosyal Değerler Üzerinden Bir Bakış”, Türk Dilleri Araştırmaları Dergisi, 217-228.
• ŞAN, Funda 2016 , “Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i ve Öncesinde Yazılmış Hus- rev ü Şîrîn’ler ile Karşılaştırması”, Uluslararası Yulduz Türk Dili Sempozyumu, Nisan, 221-233.
• ŞAN, Funda 2017 , Şeyhî'nin Husrev ü Şîrîn'i İnceleme-metin-çeviri-di- zin/sözlük , Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi
• ŞEKER, Mehmet 1997 , Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevâidü’n-Nefâis Fî- Kavâ’idi’l-Mecâlis, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• ŞEN, Fatma Meliha 2007 , “Eski Türk Edebiyatında Sosyal Hayat Çalışma- ları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.5, S.9, 467-506.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ ve Ahmet Kartal 2014 , Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ŞEYHÎ 2011 , Hüsrev ü Şirin, Öyküleştiren Mehmet Kanar , İstanbul: Say Ya- yınları.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi 2007 , Hüsrev ü Şirin Darülfünun Mezuniyet Tezi, 1923 , Haz. Mustafa Koç ve Şaban Özdemir , İstanbul: Dergâh Ya- yınları.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri 1980 , Şeyhî ve Husrev ü Şîrîn’i İnceleme-Metin, İs- tanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• TOKAT, Feyza 2014 , “Tıp Yazmalarında Yer Alan Madencilik ve Mineral Terimleri” TÜBAR, XXXVI, Güz, 321-368.
• TOLASA, Harun 2001 , Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayın- ları.
• TRYJARSKİ, Edward 2012 , Türkler ve Ölüm, çev. Hazife Er , İstanbul: Pin- han Yayıncılık.
• YEKBAŞ, Hakan 2009 , “Zâtî Divanında Halk İnanışları”, Journal of Turkish Studies, Volume 4/2 Winter, 1117-1157.
• YETİŞGİN, Mehmet ve Toroshan Özdamar 2016 , “XX. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devletinde Aile Kurumu: Besni Örneği”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.13, S.1, Ocak, 219- 240.
• YILMAZ, Emine ve Nurettin Demir 2010 , “Kısas-ı Enbiyâ’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar II”, Studies on the Turkic World, Festschrift in Honour of Stanisław Stachowski, ed. E. Mańczak-Wohl- feld and B. Podolak , Krakow, 215–226.
• ZİYÂ ŞÜKÛN 1984 , Farsça-Türkçe Lûgat, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya, An- kara: Milli Eğitim Basımevi.
• ZÜLFE, Ömer 2011 Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde Osmanlı Şiirinden Kelimeler, Kavramlar, Deyimler, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.