Divan Şiirinde Kıtlıkla İlgili Manzumeler

Yıl 2019, Cilt: 22 Sayı: 22, 489 - 524, 01.07.2019

Sedat Kardaş

Öz

İnsanoğlu tarihin başlangıcından bu yana sürekli olarak doğal afetlerle bir mücadele içerisinde olmuştur. Doğal afetler, ilkçağlardan günümüze kadar, insanlık için üstesinden gelinmesi gereken bir problem, karşı konulması gereken bir sorun olarak güncelliğini koruyarak varlığını sürdürmüştür. Bu doğal afetlerden biri de kıtlıklardır. Dünyanın çeşitli yerlerinde, farklı dönemlerde sayısız kıtlık hadisesi yaşanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu da kıtlık olaylarından nasibini alan devletlerdendir. Osmanlı, kuruluşundan yıkılışına kadar hemen hemen her devirde çeşitli kıtlık sorunlarıyla uğraşmak zorunda kalmıştır. Osmanlının sosyal ve gündelik hayatından, toplumun yaşantısından izler taşıyan Divan şiiri metinlerinde de, söz konusu kıtlık olaylarını ve olumsuz sonuçlarını görmek mümkündür. Divan şairleri, toplumun büyük bir bölümünü derinden etkileyen ve çoğu zaman büyük olumsuzlukların yaşanmasına sebebiyet veren kıtlık hadiselerine sessiz kalmamış ve bu olayları şiirlerinde işlemişlerdir. 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar, farklı Divan şairleri tarafından yazılmış ve kahtiyye edebî türü kapsamında değerlendirilebilecek birçok şiir metni bulunmaktadır. Bu çalışmada, Divan şiiri ile sosyal hayat arasındaki ilişkiyi ortaya koymak amacıyla, Osmanlıda yaşanmış kıtlık hadiseleri ile ilgili özetleyici bilgiler verilmiş ve söz konusu kıtlıkların Divan şiirindeki yansıması olan şiir örnekleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Divan Şiiri, Kıtlık, Açlık, Edebi Tür, Kahtiyye

Poems About The Famines In Divan Poetry

Öz

Since the beginning of history, mankind has been in constant struggle against natural disasters. From the early ages to today, natural disasters have always existed as a problem to be overcome for the human being. One of these natural disasters is famine. There have been countless famines in different parts of the world. The Ottoman Empire was one of the states that had their share of famines. The Ottoman had to deal with various problems of scarcity of food in almost every period from its foundation to its collapse. It is possible to see the famines and their negative consequences in the texts of the Ottoman poetry bearing traces of the daily life of the Ottomans. The Divan poets did not remain silent on famines, which deeply affected a large part of the society and caused them to experience great negativity, and mentioned this issue in their poems. From the 15th century to the beginning of the 20th century, there were many poetry texts written by the Divan poets, which can be considered within the kahtiyye literary genre. In this study, in order to reveal the relationship between the Divan poetry and social life, information about the famines in the Ottoman Empire was given in summary and stands as the reflection of those famines and some samples of these poems were analyzed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Divan Poetry, Famine, Hunger, Literary Genre, Kahtiyye

Kaynakça

• ABDELMAKSOUD, Belal Saber Mohamed 2004 , Leyla ile Mecnun Mesnevi- sinin Arap, Fars ve Türk Edebiyat’ında Ele Alınış Biçimi ve Larendeli Hamdî’nin Eseri, Cilt 1, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AKKUŞ, Metin 2007 , Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyası: Edebi Türler ve Tarz- lar, Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Ali Nazîmâ ve Faik Reşad 2009 , Mükemmel Osmanlı Lügati, Haz. Necat Birinci vd. , Ankara: TDK Yayınları.
• AYBAR, Meriç 2017 , “Osmanlı Devletinde Kıtlık ve İç Göç: 1870-1900 Arası İç Anadolu Örneği”, Mavi Atlas, 5 2 /2017: 474-488.
• AYDINER, Mesut 2008 , “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır’da Bü- yük Kıtlık”, Osmanlıdan Cumhuriyete Diyarbakır, 1: 275-286.
• BAŞER, Gonca 2009 , “Osmanlılarda Üretim–Tüketim İlişkilerinde Adaletin Dev- let Eliyle Tanzimi “Narh Uygulaması””, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yeni- çağ Tarihi Bilim Dalı, Konya.
• BAYAR, Yener 2013 , 1873-1875 Orta Anadolu Kıtlığı, Yüksek Lisans Tezi, İs- tanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı.
• BOZKURT, Kenan 2017 , Şehir Tarihi ve Tarihe Tanıklık Bağlamında Lebîb’in Tarihleri, SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:17, Aralık 2017, s. 210-229.
• CANIM, Rıdvan 2010 , Divan Edebiyatında Türler, Ankra: Grafiker Yayınları.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar 2007 , Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ÇAKIR, Mümine 2014 , “Taşlıcalı Yahyâ Bey’in Kasidelerinde Katıldığı Sa- vaşların Akisleri”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü- sü Dergisi Mustafa Kemal University Journal of Graduate School of Social Sciences, Yıl/Year: 2014, Cilt/Volume: 11, Sayı/Issue: 28, s. 69-83.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1977 , Yahyâ Bey, Divan Tenkidli Basım , İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed ve TANYERİ, M. Ali, 1981 , Hayretî, Dîvan, Ten- kidli Basım , İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ÇETİNKAYA, Ülkü 2009 , “Divan Şiirinde Sosyal Hayattan Yansımalar: Ne- catî ve Hayretî’nin Arpa Kıtlığını Anlatan İki Manzumesi”, Türkbilig 2009/17: 47-55.
• ÇINARCI, Mehmet Nuri 2016 , “Osmanzâde Tâ’ib ve Halepli Edip’in Şiirle- rinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Eleştirisi”, The Journal of Academic Social Science Studies JASSS , 48, p. 199-209.
• DEMİR, Recep 2014 , “XVI. Yüzyıl Şairi Garâmî’nin Edebiyat Çevresi ve Sa- raya Yaklaşma Gayretleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research, 7 33 : 80-92.
• DEMİRTAŞ, Mehmet 2010 , Osmanlı Esnafında Suç ve Ceza, Ankara: Birleşik Yayınevi.
• DEVELLİOĞLU, Ferit 2005 , Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• DOĞAN, Ahmet 2013 , Kuddûsî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERDOĞAN, Kenan 2004 , “Ateş Pahası Deyimi ve Sıra Dışı Bir Şair Garâmî Üzerine”, Millî Folklor 8 64 : 98-106.
• ERDOĞAN, Kenan ve Tuğba Aydoğan 2013 , “Balkanlarda Bilinmeyen Bir Şair Garâmî ve Divanı”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Kon- feransı “Balkanlarda Türkçe” Bildiri Kitabı, Cilt 1, Hëna e Plotë "Beder" Üniversitesi, 14-16 Kasım 2013; Tiran/Arnavutluk, 215-230.
• ERKAL, Abdülkadir 2014 , “Divan Şiirinde Cemre ve Bosnalı Sabit’in Cem- reviyyesi”, TÜBAR, XXXVI, 2014, Güz, 131-151.
• ERKEN, Jülide 2018 , “Necâtî Bey Dîvânı’nda Edebî Sanatların Mizah Ya- ratma İşlevi”, HİKMET-Akademik Edebiyat Dergisi [Journal of Aca- demic Literature], Yıl 4, Sayı 8, BAHAR 2018, 188–203.
• FİDAN, Fadimeana, 2016 , “Osmanlıda Zahire Mübaşiri Olmak: Ziştovili Hacı Ali Örneği 1749-1755 ”, DTCF Dergisi, 56, 2 2016 : 302-318.
• GÖKALP, Haluk 2011 , “Eski Türk Edebiyatında Nazım Şekilleri-Edebi Tür- ler”, Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları, 191-468.
• GÜL, Abdülkadir, 2009 , “Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Erzurum Vilayeti Örneği: 1892–1893 ve 1906–1908 Yılları ”, Uluslararası Sos- yal Araştırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Volume 2 / 9 Fall 2009, 144-158.
• KARABEY, Turgut 2007 , “Dîvân Şiirinde “Sapma”lar”, A.Ü. Türkiyat Araş- tırmaları Enstitüsü Dergisi TAED , S. 32: 15-38.
• KARADEMİR, Zafer 2014 , İmparatorluğun Açlıkla İmtihanı, Osmanlı Toplu- munda Kıtlıklar, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• KARDAŞ, Sedat 2013 , “Edebî Tür ve Tarz Açısından Tevbe-nâmeler ve Lebîb Divanı’nda Yer Alan Tevbe-nâme Örneği Üzerine Değerlen- dirmeler”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/13 Fall 2013, p. 1175-1187.
• KARDAŞ, Sedat 2018 , “Lebib Efendinin Tarih Kıtalarında Diyarbakır Ken- tinin Sosyal Hayatından Yansımalar”, Diyarbakır: Âlimler, Ârifler, Edîpler, İstanbul: Ensar Neşriyat, 113-130.
• KILIÇ, Filiz 2010 , Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ İnceleme-Metin 3, İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• KILIÇ, Orhan 2002 , “Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Kıtlıklar“, Türk- ler, c. 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 718-730.
• KIZILTUNÇ, Recai 2005 , Bursalı Lami-i Çelebi’nin Münazara’i Sultan-ı Bahar Ba-Şehriyar-Şita Eseri inceleme-edisyon kritikli metin , Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• KURTOĞLU, Orhan 2017 , Diyarbakırlı Lebib Divanı İnceleme-Tenkitli Metin- Sözlük , http://ekitap.kulturturizm.gov.tr.
• KUTLAR, Fatma Sabiha 2004 , Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî, Dîvân, Ankara: Kalkan Matbaası.
• MACİT, Muhsin 2013 , “Diyadin’de Bir Divan Şairi: Necmî”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/13 Fall 2013, p. 139-144.
• MENGİRKAON, Sabri 2017 , “Osmanlıda Devlet ve Kriz Yönetimi: 19. Yüz- yıl Diyarbakır’ında Kıtlık”, Kadim Akademi SBD, C. 1, S. 2, s. 139-155.
• MUTÇALI, Serdar 2012 , Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Dağarcık.
• Mütercim Âsım Efendi 2013 , “el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l- Muhît, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi”, 4. Cild, Birinci Baskı , haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi , İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ÖZKAN, Ömer 2007 , Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı, İs- tanbul: Kitabevi.
• ÖZTEKİN, Özge 2006 , Divanlardan Yansıyan Görüntüler, Ankara: Ürün Ya- yınları.
• ÖZTEKİN, Özge 2015 , “Tarih Manzumelerine Göre Kavala, Rodos, Trab- zon, Erzurum, Bursa ve Resmo’da XIX.. Yüzyıla Ait Bazı Eğitim Kurumları”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/12 Summer 2015, p. 929-942.
• ŞAHİN, Duygu Kayalık, 2017 , “Edebiyat Sosyolojisi Açısından Osmânzâde Tâib Dîvânı”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları 2017, Konya: Çizgi Kitabevi, 620-631.
• Şemseddin Sami 2010 , Kamus-ı Türkî, Haz. Paşa Yavuzarslan , Ankara: TDK Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat 1992 , Necatî Beg Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TATÇI, Mustafa 1997 , “İslami Türk Edebiyatında Türlerle İlgili Bazı Mese- leler”, Edebiyattan İçeri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Vi An Lu 2018 , “XIV. ve XVII. Yüzyıllarda İklimsel ve Doğal Şartların Os- manlı İmparatorluğu’na Etkisi”, Pesa International Journal of Social Studies, July 2018, Vol: 4, Issue: 2, 216-240.
• YATMAN, Mustafa 1989 , Osman-zâde Tâib Divanından Seçmeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YENİTERZİ, Emine 2000 , “Divan Şiirinde Osmanlı Devletindeki Sosyal, Ahlâkî ve İktisadî Çözülmenin Akisleri”, SÜ Uluslar Arası Kurulu- şunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi, 7-9 Nisan 1999-Bildiriler, Konya: 361-377.
• YEŞİL, Şeyma 2013 , Çerkeşizade Mehmet Tevfik Efendi ve Kasâid-i Tevfîk’i, Yük- sek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Türk-İslam Edebiyatı Anabilim dalı.