16. Yüzyıl Şairlerinden Azmî Mustafa Efendi’nin Yazdığı Manzum Bir Tıp Eseri: Risâle fi’t-Tıbb

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 86 - 112, 27.06.2023

Nuray Demir Öztürk

Öz

Anadolu sahasında kaleme alınan eserler muhtevalarına göre çeşitlilik gösterdikleri gibi şekil açısından da farklılıklar göstermektedir. Yazılan herhangi bir eserde, eserin konusu çoğu zaman şeklini belirleyici bir unsurdur. Dolayısıyla bilimsel içerikli eserlerde de tercih edilen şekil genellikle nesirdir. Ancak akılda kolayca kalması ve kafiyenin gücü zaman zaman muhtevası bilimsel olsa bile kişileri manzum bir biçimde yazmaya teşvik etmiştir. Bilimsel içerikli eserlerden tıp konulu eserlerin de çoğunluğu nesirle yazılmış olmasına rağmen içlerinde nazım-nesir karışık ve tamamen manzum biçimde olanlar da vardır. Şairler veya hekim şairler tarafından yazılan bu manzum tıp metinlerinden bir örneğini de 16. yüzyıl şairlerinden Azmî Mustafa Efendi vermiştir. Risâle fi’t-Tıbb adını verdiği bu kısa manzum tıp konulu eser mesnevî nazım şekliyle kaleme alınmıştır. Eserin giriş kısmında Azmî Mustafa Efendi, sözünü kısa tutmak suretiyle birçok hekim tarafından yapılan hap, macun ve ilaç terkiplerinin olduğunu bunların da çeşitli hastalıklara iyi geldiğini söylemiştir. Bunları başlıklar halinde zikrederek insanlara faydalı olmayı ve hayır dua almayı dilediğini belirtir. Azmî Mustafa Efendi ayrıca metin içinde Kanunî’nin veziri Ayas Paşa, Sarhoş Bâlî, Emir Sultan, Akşemseddin gibi devrin önemli kişilerinden rivayetle aktardığı devalara da yer vermiş ve ismini zikrettiği hapların, macunların, ilaçların faydalı yönlerini zikrettikten sonra nasıl yapılacağı, içeriğinin hangi devalardan oluştuğuna değinerek kullanım şekli ve miktarını da söylemiştir. Çalışmamızda ilk olarak Azmî Mustafa Efendi’nin hayatına kısaca değinilmiş ve yazmış olduğu Risâle fi’t-Tıbb eseri hakkında bilgi verilmiş ardından Risâle fi’t-Tıbb’ın Arap harflerinden Latin harflerine aktarımı yapılmış ve metnin sözlüğü eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Azmî Mustafa Efendi, Tıp, Manzum, İlaç Terkibi, Macun.

Kaynakça

• AKKUŞ, Mücahit (2008), Siyâhî Karamanî Larendevî’nin Mecmâ’-i Tıp Adlı Eseri (Gramer-Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• ALGÜL, Hüseyin ve Nihat Azamat, "Emîr Sultan", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/emir-sultan (31.01.2023).
• AY, Ümran (2000), Nîdâî, Dürr-i Manzum (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• AZAMAT, Nihat "Bâlî Efendi, Sarhoş", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/bali-efendi-sarhos (01.02.2023).
• DOĞAN, Şaban (2016), “Anadolu Türk Tıbbında Şair Tabipler ve Eserleri Üzerine”, Uluslararası Türk Dinyası'nda İlmi Araştırmalar Sempozyumu Bildirileri, Kastamonu, 454-467.
• GENÇ, İlhan (2000), Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye, Ankara: AKM Yay.
• İPEKTEN, Haluk -vd. (1988), Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KAYA, Emel (2008), Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• KILIÇ, Filiz (2018), Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şuarâ, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, E-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 (Erişim: 31.01.2023)
• KURDOĞLU, Veli Behçet (1967), Şâir Tabîbler, İstanbul: Baha Matbaası.
• KUT, Günay "Ahmedî", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmedi (22.01.2023).
• KÜTÜKOĞLU, Bekir, "Ayas Paşa", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/ayas-pasa (31.01.2023).
• SUNGURHAN, Aysun (2017), Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, E-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasan-celebipdf.pdf?0 (Erişim: 01.02.2023)
• ULUSKAN Murat (2013), “İstanbul’da Bir Afyonlu Macun İşletmesi: Berş-i Rahîkî Macunhanesi (1783-1831)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul, S. 29, 77-106.
• AYVERDİ, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük: Kubbealtı Lugatı, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı Yayıncılık.
• BEDEVIAN, Armenag K. (2021), Resimli Çokdilli Bitki Adları Sözlüğü – Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları.
• BEDİZEL AYDIN, Mükerrim ve Sibel Murad (2019), Nizâmü’l-Edviye, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• DEMİR ÖZTÜRK, Nuray (2021), Eski Anadolu Türkçesi Tıp Metinlerindeki Arapça Alıntı Kelimeler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• KOÇ, Mustafa ve Eyyüp Tanrıverdi (2018), Tahbîzüʾl-Mathûn el-Kânûn Fiʾt-Tıb Tercümesi 6. Cild Akrabâdîn-Sözlük, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ÖNLER, Zafer (2020), Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• REDHOUSE, James W (1890), Turkish and English Lexicon New Edition, Constantinople.
• STEINGASS, Francis Joseph (1892), A Comprehensive Persian-English Dictionary, London.
• http://www.kamus.yek.gov.tr/
• http://lugatim.com/