Me'debü’l-Fuzalâi’l-'Ârifîn: Abdülmecid Bin Şeyh Nasuh et-Tosyevî’nin (ö. 1588?) Dört Büyük Halife Menakıbnamesi

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 443 - 485, 27.06.2023

Metin Samancı , Hacı İbrahim Demirkazık

Öz

Özet
XVI. yüzyılda yaşamış Abdülmecîd bin Şeyh Nasûh tefsir, hadis, kelam gibi birçok alanda eser telif etmiş çok yönlü bir sûfîdir. Yaşadığı dönemin muteber tarikatlerinden olan Zeyniyye tarikatinin postnişinlerinden Tosyalı Şeyh Nasûh bin İsrail’in oğlu olan Abdülmecîd Efendi, Arapça ve Farsça eserlerinin yanı sıra aynı zamanda Mecîdî mahlasıyla gerek tercüme gerek telif olarak toplam yirmi dört kadar da Türkçe eser sahibidir. Bu eserlerden biri de 1580-81 yılında Me'debü’l-Fuzalâi’l-'Ârifîn fî Menâkıbi’l-Hulefâ'i’r-Râşidîn adıyla mesnevi nazım biçiminde kaleme aldığı eseridir. Eserde yer yer rivayetlere de işaret edilerek her bir halife hakkında beşer menkıbe Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin hakkında bir menkıbe olmak üzere toplam 21 menkıbe aktarılmıştır.

Bu çalışmada gerek biyografik başvuru kaynaklarından gerekse daha önce yapılmış akademik yayınlardan hareketle Abdülmecîd bin Şeyh Nasûh et-Tosyevî’nin kısaca biyografisi ortaya konmuştur. Daha sonra ise çalışmamızın ana konusunu teşkil eden Me'debü’l-Fuzalâi’l-'Ârifîn fî Menâkıbi’l-Hulefâ'i’r-Râşidîn adlı menakıbnamenin incelemesine ve değerlendirilemesine geçilmiştir. Bu kısımda ilk önce eser; eldeki tek yazma nüshasından hareketle konusu, telif tarihi, beyit sayısı, kullanılan vezinler vb. bakımdan ana hatlarıyla tanıtılmış daha sonra eserde aktarılan 21 menkıbenin özeti verilmiştir. Bunun ardından eser edebi yönden incelenmiştir ve eserin edebi seviyesi bir değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Çalışmanın sonunda elimizdeki tek nüshadan hareketle Me'debü’l-Fuzalâi’l-'Ârifîn adlı eserin çeviri yazılı metni ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mecîdî, menâkıbnâme, Dört Halife, mesnevi, Osmanlı şiiri.

Kaynakça

• Abdülmecîd bin Şeyh Nasûh (Yazma), Me’debü’l-Fuzalâ’il-‘Ârifîn fi Menâkıbi Hulefâ-i Râşidîn, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar No: 4027.
• Ahmed b. Hanbel (2001) Müsned, (thk. Şuayb el-Arnavud vd.,)Müessesetü'r-Risale: Beyrut.
• ARSLAN, Mehmet (2017), Menâkıb-ı Çehâr-yâr-ı Güzîn, Şemseddin Sivâsî, İstanbul: Sivas Belediyesi Kültür Yayınları.
• ATALAN, Mehmet (2012), “Cenknâmelerde Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’ın Yeri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/1, s.s. 1-13.
• ATEŞ, Ahmet (1970), "Menâkıb", MEB İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, s.s. 701-702.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1945), İzâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyl alâ Keşfi’z-Zünûn, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1951), Hediyyetü’l-Arifîn Esmâü’l-Müellifîn ve Asâru’l-Musannifîn, (I. cilt), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir (1333), Osmanlı Müellifleri, (I-II. cilt), İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• CEYHAN, Âdem (2006a), “Dört Seçkin Dost’un Portresi: Cevrî İbrahîm Çelebi’nin Hilye-i Çihâr yâr-ı Güzîn’i”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, s. s. 1-28.
• CEYHAN, Âdem (2006b), Türk Edebiyatında Hazret-i Ali Vecizeleri, Ankara: Öncü Kitap.
• CEYHAN, Âdem ve Fatih Koyuncu (2017), “Dört Halifeye Dair Menkıbeler ve Râfizî’ye Nasihatler”, CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, XLI/1, s. s. 1-43.
• ÇAVUŞOĞLU, Ali (2005), “İslâmî Türk Edebiyatının İlk Ürünlerinde Hulefâ-yı Râşidîn”, İSTEM, 6, s.s. 237-244.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (1998), Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• ÇETİN, İsmet (1997), Türk Edebiyatında Hz. Alî Cenknâmeleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim (2015a), “Mecîdî’nin Mirâciye’si”, Turkish Studies, X/8, s. s. 849-886.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim (2015b), Abdülmecîd bin Şeyh Nasûh’un Manzum Kıyafetnâme’si (İnceleme- Metin- Dizin), İstanbul: Asmaaltı Yayınevi.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim (2022), “16. Yüzyıl Sûfî Şairlerinden Abdülmecîd Bin Şeyh Nasûh’un (Mecîdî) Kıssa-i Çoban Mesnevisi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 28, İstanbul, s. s. 64-122.
• DEYLEMÎ, Ebu Şücâ’ Şîrûye b. Şehredâr (2010), Müsnedü’l-Firdevs, II, Beyrut: Dâru’l kütübü’l ‘ilmiyye.
• DURMUŞ, Ersin (2015), Dört Halifeden Dört Yüz Hikmet Şerh-i Kelimât-ı Çehâr Yâr-ı Güzîn, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• ERBAŞ, Muammer (2006), “Bir Osmanlı Müfessiri: Abdülmecîd b. eş-Şeyh Nasûh b. İsrâîl (ö. 973/1565) ve Eserleri” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24, s. s. 161-186.
• ERDOĞAN, Mehtap (2013), Türk Edebiyatında Manzum Hilyeler, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• GÜLERER, Salih (2013), “Türk Kültüründe Menâkıbnâmeler ve Menâkıbnâme Yazıcılığı”, Tarih Okulu Dergisi, 16, s. s. 233-262.
• GÜRER, Abdülkadir (2007). “Lem’î’nin Kafiye Risalesi: Risâletü‟l-Kâfiyeti‟l-Vâfiye”, Türk Dilleri Araştırmaları, 17, İstanbul, s. s. 133-176.
• GÜZEL, Abdurrahman (2014), Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, (6. bas.), İstanbul: Akçağ Yayınları.
• HAYTA, Ufuk (2008), Abdülmecîd b. Nasûh Tosyevî’nin (ö. 1588) Hayatı, Eserlerive el-Hüdâ ve’l-Felâh Adlı Tefsîr Risâlesinin Tahkîki, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• HAYTA, Ufuk ve Abdülhamid Birışık (2007), “Hayatı ve Eserleriyle Abdülmecîd b. Şeyh Nasûh Tosyevi ve Cevahirü’l-Kur’ân ve Zevâhirü’l-Furkan Adlı Tefsi Risalesinin ilmi Değeri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVI/2, s. s. 343-367.
• HEKİMOĞLU, Muhammed (2019) (Haz), Taşköprülüzâde Ahmed Efendi Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘Mâniyye Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• KALE, Zehra (2016), Muhyî’nin Şehd-i Ebrar İsimli Manzum Dört Halife Menakıbnamesi (İnceleme - Metin), Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KEHHALE, Ömer Rıza (1957), Mu‘cemü’l-Müellifîn: Teracimu Musannifi’l-Kütübi'l-Arabiyye, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî.
• KİREMİTÇİ, Ferdi (2017), Hilye-i Sâdât (Nakş-Bendî Silsilesinin Manzûm Menâkıb ve Şemâli) (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Dizin), İstanbul: Kesit Yayınları.
• KİREMİTÇİ, Ferdi (2018), “Türk İslam Edebiyatında Manzum Menakıbnameler”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 82, s. s. 198-240.
• KURT, Aynur (2015), “Türk Edebiyatında Çehâr-Yâr-ı Güzîn: Abdî'nin Feżâil-i Ḫulefâ-i Râşidîn ve Ḫaṣâil-i Çehâr-Yâr-i Güzîn Adlı Mesnevisi Üzerine Bir İnceleme”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 2015, s. s. 107-126.
• KÜÇÜK, Serhat (2013), “Şeyh Nasûh Efendi ve Hadis Risâlesi Üzerine”, Sûfî Araştırmaları, 8, s. s. 49-64.
• MERCAN, İsmail Hakkı (2003), “Türk Tarihinin Kaynaklarından Olan Bazı Menakıbname ve Gazavatnameler Hakkında”, Balıkesir Üniversitesi SBE Dergisi, VI/0, Aralık, s.s. 107-130.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1986), “Menâkıbnâme”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul: Dergâh Yayınları, C. 6, s. s. 253-257.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1992), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2007), “Evliya Menakıbnameleri”, Türk Edebiyatı Tarihi, I, (2. bas.) (Ed.: Talat S. Halman ve diğerleri), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, s.s. 591 606.
• ÖNGÖREN, Reşat (2003), Tarihte Bir Aydın Tarikatı Zeyniler, İstanbul: İnsan Yayınları.
• ÖNGÖREN, Reşat (2013), “Zeyniyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XLIV, s. s. 367-371.
• PALA, İskender (1998), Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Akçağ Yayınları.
• SARAÇ, M. A. Yekta ve Mustafa Çiçekler (1998), “Kemal Paşa-zâde’nin Kafiye Risâlesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 28 (0), s.s. 445-477.
• SARAÇ, M. A. Yekta,(2007), Klasik Edebiyat Bilgisi Biçim-Ölçü-Kafiye, (2. bas.), İstanbul: 3F Yayınları.
• ÜNVER, İsmail (1986), “Mesnevi”, Türk Dili Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), 417/Temmuz, Ağustos, Eylül, s. s. 415-416.
• YEKBAŞ, Hakan (2012), Türk Edebiyatında Hz.Ali ve Hz. Fâtıma Mevlidleri, Ankara: Asitan Yayınları.
• YEMÎNÎ, Dervîş Muhammed (2002), Fazîlet-nâme (Giriş- İnceleme- Metin), (Haz. Yusuf Tepeli), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YENİTERZİ, Emine (1993), Divan Şiirinde Na’t, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.