Bir Zamîrin İçinden Doğan Dünya: Nûr-ı Muhammedî Kavramının Edebiyata Sirayetine Bir Bakış

Yıl 2023, Cilt: 31 Sayı: 31, 460 - 476, 25.12.2023

Kenan Mermer

Öz

Nûr-ı Muhammedî tasavvuf edebiyatının nabzını tutan önemli kavramlardan biridir. Kavramın düşünce dünyasına girişi, aynı şerh geleneğinde olduğu gibi hadîs ve tefsir alanındaki çalışmalar sayesinde olmuştur. Zira kelimelerin iştikâkı (türetme), kökeni ve tasrifi (çekim) hakkındaki gösterimler, onun basit bir terkipten çıkıp kavramsal bir dizgeye oturmasına imkân tanır. Ka’b el-Ahbâr, Mukâtil b. Süleyman, Sehl et-Tüsterî, Hallâc-ı Mansûr ve Taberî’den oluşan tarihsel dizgede okumaya çalıştığımız rivayetler zincirinde, ilgili ayette geçen “meselü nūrihī” ifadesi ve özellikle burada kullanılan hüve zamirinin farklı anlayışlara imkân tanıdığı görülmüştür. Bu zamirin mercii bazen bizzat Hak bazen müminler ve Kur’ân bazen de Hz. Peygamber’in nuru olarak tanımlanmıştır. Kavramın zamirle olan aidiyeti, İbnü’l-Arabî’ye gelindiğinde bir merkez teşkil etmekten çıkmış, deyim yerindeyse nûr-ı Muhammedînin ve hakîkat-i Muhammediyyenin onlarca isimle karşımıza dikildiği büyük bir kompozisyona dönüşmüştür. Yaratımın, halk olunmanın anahtar kavramı olarak nûr-ı Muhammedî tarihin bu noktasında onlarca yeni libasla bizi karşılar: Cevher-i beyżā, ebu’l-ʿālem, ʿakl-ı evvel, rūḥ-ı aʿẓam, ḥaḳīḳat-i mechūl, el-maḫlūḳ bihī, sirāc-ı ḥaḳīḳat, mübdāʾ-i evvel vd. Sünni tasavvufun fikrî omurgasında elsine-i selâse hükümferma olduğundan bahsi geçen kavramların doğuşu Arabî, çeşitlenmesi Fârsî ve nihayet saydam hâle gelmesi Türkî bir damarı takip etmiştir. Örneğin nûr-ı Muhammedînin ilk izahı Mukâtil b. Süleyman tarafından yapıldıktan sonra, Hallâc eliyle nazma çekilir. İbnü’l-Arabî, üst düzey bir Arapçayla kavramın derinlik kazısını yapar. Bu sınır taşının ardından Senâî, Attâr ve Mevlânâ, manası verilmiş ve daha önce Arapça olarak nazma çekilmiş bir düşünceyi, lirik dili ön plana çıkararak daha parlak hâle getirmişlerdir. Artık kavram Arapça ve Farsça işlenmiş hâldedir. Nihayet Türk dilinde kaleme alınan Yûnus Emre Dîvân’ı Muhammediyye, Vesîletü’n-Necât gibi kurucu eserler yoluyla nûr-ı Muhammedî düşüncesi, tasavvuf alanında yazılan bütün eserlere sirayet eden bir mayaya dönüştürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf Edebiyatı, Tekke Edebiyatı, Nûr-ı Muhammedî, Hakîkat-i Muhammediyye, Mukâtil b. Süleyman, Sehl b. Abdullâh et-Tüsterî, Hallâc-ı Mansûr, İbnü’l-Arabî

Kaynakça

• ATTÂR, Ferîdüddîn (1393). el-Mantıku’t-Tayr. (Thk. Muhammed Rızâ Şefî’î-i Kedkenî), Tahran: İntişârât-i Sühan.
• ÇELEBİ, Süleyman (1954). Vesîletü’n-Necât Mevlid. (Hzl. Ahmed Ateş). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• DEMİRCİ, Mehmet (1983) “Nûr-ı Muhammedî”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1, 239-258.
• HAKÎM SUÂD el- (2005). İbnü’l Arabi Sözlüğü (çev. Ekrem Demirli). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• İBNÜ’L-ARABÎ, EBÛ ABDULLÂH MUHYİDDÎN MUHAMMED B. ALİ (2017). Fusûsu’l-Hikem tercüme ve şerhi : çeviri yazı (çev. Ekrem Demirli), (2. Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• İBNÜ’L-ARABÎ, EBÛ ABDULLÂH MUHYİDDÎN MUHAMMED B. ALİ (2006). Fütuhat-ı Mekkiyye (çev. Ekrem Demirli), (17. Cilt). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• KADI İYÂZ (1434). Eş-Şifâ’ bi-Taʿrîfi Hukûki’l-Mustafâ (Tahk. Abduh Ali Kûşek). el-İmârâtü’l-Arabiyyetü’l-Müttahide: Vahdetü’l-Buhûsi’d-Dirâsiyyeti.
• KEKLİK, NİHAT (1974). İbn’ül - Arabi’nin eserleri ve kaynakları için misdak olarak: el- Futuhat el-Mekkiyye (esas motifler) No: XXVII-XXVIII-XXIX-XXX). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN-İ RUMÎ (1375). Külliyyât-i Dîvân-i Şems (nşr. Bedîüzzamân Fürûzanfer), (1-2. Ciltler). Tahrân: Neşr-i Râd.
• MIDRASH RABBAH (1961) (Trans. Freedman, Rabbi H.-Simon Maurice). London: The Soncino Press.
• MUKÂTİL B. SÜLEYMAN B. BEŞÎR, EBU’L-HASAN (1986). Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, (5. Cilt). Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb.
• ÖZTÜRK, YAŞAR NURİ (1976). Hallac-ı Mansur ve eseri : Kitabü’t-tavasin. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası.
• PAKALIN, MEHMET ZEKİ (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• SENÂÎ-İ GAZNEVÎ (1382). Hadîkatü’l-Hakîka ve Şerî’atü’t-Tarîka -Fahrî-nâme- (Tahk. Meryem Hüseynî). Tahran: Merkez-i neşr-i Dânişgâhî.
• ŞENTÜRK, AHMET ATİLLÂ (2007). “Klasik Şiir Estetiği”. Türk Edebiyatı Tarihi I, 361-402.
• ŞEYBÎ, KÂMİL MUSTAFÂ (1973). Şerhu Dîvâni’l-Hallâc. Bağdat: Menşûrâtü’l-cümel.
• TABERÎ, EBÛ CA’FER İBN CERÎR MUHAMMED B. CERÎR (2003). Tefsirü’t-Taberî = Câmiü’l-beyân an te’vili ayi’l-Kur’an, (26. Cilt). Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb.
• TERGİP, AYHAN (2010) . Bâkî’nin Meâlîmü’l-Yakîn adlı eseri üzerinde dil incelemesi (metin- sözlük). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi.
• TİMURTAŞ, FARUK KADRİ (1972). Yunus Emre Dîvanı. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• TUNCER, EDA (2021). Gülşehrî'nin Mantıku't-Tayr'ı (İnceleme-Metin-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük). Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Doktora Tezi.
• TÜSTERÎ, SEHL B. ABDULLÂH et- (1425). Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm (Tefsîru’t-Tüsterî) (nşr. Tâhâ Abdurraûf Sa’d-Sa’d Hasan Muhammed Ali). Dâru’l-Harem li’t-Türâs.
• VİCDÂNÎ, EBÛ RIDVÂN M. SADIK (1388). Tomar-ı turuk-ı aliyye: Melamilik, Kadriye silsilenamesi, Halvetiye silsilenamesi, Sofi ve tasavvuf. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası.
• YAZICIOĞLU MEHMED (1996). Muhammediye = Muhammediyye (haz. Âmil Çelebioğlu), (2. Cilt). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• https://www.sefaria.org/Bereshit_Rabbah.2.3?lang=bi (1.10.2023).