15. Yüzyılın Kültürel İzleri Bağlamında Cem Sultân’ın Türkçe Dîvânı

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 903 - 958, 30.06.2024

Semih Yeşilbağ

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1472156

Öz

Klasik şiir üzerine yapılan araştırma ve incelemelerle, şairlerin hayatla iç içe oldukları ve hayatın içinde olan her unsuru da sanatın potasından geçirerek duygu ve düşüncelerini anlatmakta bir araç olarak kullandıkları anlaşılmaktadır. Bu bağlamda klasik şiirde kültürün içinde değerlendirilebilecek ve toplumsal hayatın dinamikleri olan âdet, gelenek, görenek gibi unsurların üstündeki sanat perdesi sıyrıldığında mısraların içinde var oldukları, şairlerin bu kültürel yapı taşlarına da değindikleri tespit edilmektedir. Toplumsal hayat içindeki her malzemeyi kullanan klasik edebiyat sanatçısı açısından aslında bu çok doğaldır. Zira içinde yaşadıkları toplumun bir ferdi olarak şairler de içinde yetiştikleri toplumsal kültürün tesiri altındadır. Muhitinin ve devrin şartlarının tesiri altında olan şairlerin eserlerinin bu kültürel izleri taşıması kaçınılmazdır.
Bu çalışmada şiirle yoğun bir münasebet içerisinde olan ve Farsça dîvânıyla Hüsrev ü Şîrîn adlı mesnevisi dışında bir de Türkçe dîvânı bulunan Cem Sultan’ın (ö. 900/1495) bu dîvânında yer aldığı tespit edilen inanç, inanış, âdet, gelenek ve görenek gibi kültürel unsurlar üzerinde durulmuştur. Divanda kültürel bir unsura değindiği tespit edilen örnek beyitler; bağlamına göre tasnif edilmiş, bu beyitlerin dil içi çevirilerine ve bunlarla ilgili değerlendirmelere de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik şiir, Cem Sultan Divanı, halk inanışları, Osmanlı’da kültürel unsurlar

Etik Beyan

yok

Destekleyen Kurum

yok

Teşekkür

teşekkür

Kaynakça

• Abdulkadiroğlu, Abdulkerim (1997), Kültürümüzden Esintiler, Akademi Kitabevi, Ankara, 1997.
• Ali Nazîmâ ve Faik Reşad (2005) Mükemmel Osmanlı Lügatı, (haz. Necat Birinci, Kâzım Yetiş ve Fatih Andı), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Altuntaş ve Şahin, (2012) Kur’an-ı Kerim ve Meâli, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Atalay, Besim (1999) Divânü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. 3, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aynacı, Mihrican (2012) “Divan Şiirinde Geçen Göz Hastalıklarının Klâsik Dönem Tıp Metinleri Ekseninde Değerlendirilmesi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 9, s. 29-48. http://dx.doi.org/10.15247/dev.92.
• Ayverdi, İlhan (2011) Kubbealtı Lugatı Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. 3, İstanbul: Kubbealtı.
• Batislam, Hanife Dilek (2017) “XV. Yüzyıl Divan Şiirinde Halk Kültürü”, Divan Edebiyatında Halk Kültürünün İzleri, Ankara: Ürün Yayınları, s. 101-111.
• Bayram, Yavuz (2007), “Klasik Türk Şiirinde Duyguların Dili: Çiçekler”, Turkish Studies, C. 2, S. 4, s. 209-219. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.169.
• Bikkul, Ahat Ural (1961) “Topkapı Sarayı Müzesindeki Türk Kılıçları Üzerine Bir İnceleme”, Türk Etnografya Dergisi, S. 55, s. 20-28.
• Bilkan, Ali Fuat (2010), “Tefeül ile Ad Verme Geleneği ve Emir Timur’un Adı”, Millî Folklor, S. 85, s. 133-137.
• Cem Sultan’ın Türkçe Divanı-Sözlük (1981) C.1-2-3., İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları.
• Cem Sultan’ın Türkçe Divanı (2013) (haz. Halil Ersoylu), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çağbayır, Yaşar (2007) Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı, C. 1-5, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çağbayır, Yaşar (2017), Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (1994), “Dua”, İslâm Ansiklopedisi, C. 9, TDV Yayınları, İstanbul, s. 536-539.
• Çelebi, İlyas (1995), “Fal”, İslâm Ansiklopedisi, C. 12, TDV Yayınları, İstanbul, s. 138-139.
• Çolak, Ali (2012) Kur’ân ve Hadislere Göre Melek, Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
• Dağlar, Abdülkadir (2018), Şehit Kanı Aşk Taşı: La’l, Türk Dili, S. 797, s. 30-35.
• Demirkazık, H. İbrahim (2012) “Emrî Divanı’nda Âdetler ve Gelenekler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 9, s. 49-110. http://dx.doi.org/10.15247/dev.93.
• Djevad, Ahmed (1974), Yabancılara Göre Eski Türkler, İstanbul: Yağmur Yayınevi.
• Dikmen Melek ve Çetin Kamile (2016), “Klâsik Türk Edebiyatında Tefe’ül Geleneği ve Kitap Falının Şiire Yansıması”, The Journal of Social Science, S. 49, s. 191-204.
• Eflatun, Muvaffak (2023), “Klasik Türk Şiirinde Türk Mitolojisinin İzleri: Yada ve Galebe Taşı Örnekleri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 3, s. 570-601.
• Gölen, Zafer, 1267 (1851) “Cizye Nizâm-nâmesi”, Belgeler, S. 24, s. 42-51.
• Gündüz, Turgay (2002), “İslâm Eğitim Sisteminde Gençlik Dönemi Din ve Ahlâk Eğitimi”, Uludağ Üniversitesi SBE, yayınlanmamış doktora tezi, Bursa.
• Haksever, Halil İbrahim (2024) “Kur’ân-ı Kerim’den Divan Şiirine Yansıyan Yorumlar”, Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S. 22, s. 185-196.
• Hançerlioğlu, Orhan (1994) Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erdem, Sargon (1992), “Buhur”, İslâm Ansiklopedisi, C. 6, TDV Yayınları, İstanbul, s. 383-384.
• İbrahim Cûdî Efendi (2006), Lügat-ı Cûdî, (haz. İsmail Parlatır vd.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnan, Abdulkadir (1986) Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İpşirli, Mehmet (2008), “Sah”, İslâm Ansiklopedisi, C. 35, TDV Yayınları, İstanbul, s. 490-491.
• Kanar, Mehmet (2000), Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Deniz Kitabevi.
• Karagöz, İsmail (2017) “Nûr-Münîr”, Dinî Kavramlar Sözlüğü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kartal, Ahmet (2019), “Klasik Türk Şiirinde Misk”, Osmanlı Edebi Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu Bilecik/12-13 Mayıs 2017, s. 9-44.
• Kaya, Bayram Ali (2018) “Bu Şiirde Hayat Var (Osmanlı’nın Sosyal, Kültürel ve Gündelik Hayatından Şiirine Yansıyan Kareler)”, Sosyal Bilimlerle Çağı Yorumlamak-II (ed. Muzaffer Elmas vd.), İstanbul: Mahya Yayıncılık, s. 339-368.
• Kayabaşı Ayşe ve Bucak Turgay (2022), “Şerbetlerin Türk Mutfak Kültüründeki Yeri ve Önemine Dair Bir Araştırma”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12(1), s. 71-96.
• Kayhan, Veli (2006), Vakf ve İbtidâ ve Kur’an Tefsirindeki Yeri, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 10, S: 2, s. 293-336.
• Kazan Nas, Şevkiye (2018), “Eski Türklerden Gelen Bir İmza Geleneği: Klâsik Türk Şiirinde Damga”, Divanlar Arasında Bir Ömür Prof. Dr. Ahmet Mermer Armağanı (ed. Neslihan Koç Keskin ve Muvaffak Eflatun), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kemikli, Bilal (2007), Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 16, S. 1, s. 19-36.
• Koç Keskin Neslihan (2018), 17. Yüzyıl Divan Şiirinde Osmanlı Sosyal Hayatın İzleri, C.2, Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Koçu, Reşad Ekrem ve Akbay Mehmed Ali (1959), İstanbul Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Koçu Reşad Ekrem ve Akbay Mehmed Ali (1963), İstanbul Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi.
• Köprülü, Orhan F. (1981) Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Mantran, Robert (1991) 16.-17. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Muallim Nâcî (2021), Lügat-ı Nâcî (haz. Ahmet Kartal), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî (1999), Tuhfe-i Murâdî (haz. Mustafa Argunşah), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mütercim Âsım Efendi (2009), Burhân-ı Katı, (haz. Mürsel Öztürk ve Derya Örs), İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onay, Ahmet Talat (2009), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, İstanbul: H Yayınları.
• Öğüt, Salim (1996), “Hacerülesved”, İslâm Ansiklopedisi, C. 14, TDV Yayınları, İstanbul, s. 433-435.
• Öğüt, Salim (2000) “İhram”, İslâm Ansiklopedisi, C. 21, TDV Yayınları, İstanbul, s. 539-542.
• Örnek, Sedat Veyis (2000) Türk Halk Bilimi, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Özkan, Ömer (2007), Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Öztoprak, Nihat (2010), “Divan Şiirinde Giyim Kuşam Üzerine Bir Deneme”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 4., s. 103-154.
• Pakalın, Mehmet Zeki (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.1, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Pala, İskender (2015), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Püsküllüoğlu, Ali (1995) Türkçe Sözlük, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Schiltberger, Johannes (1997) Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427) (çev. Turgut Akpınar), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Serin, Muhittin (2020) “Mushaf/Hat”, İslâm Ansiklopedisi, C. 31, TDV Yayınları, Ankara, s. 248-254.
• Şakar, Mehmet (2021), “Kim Âşık Olur da Aşkını Gizler, İffetli Davranır ve Bu Sebepten Ölürse Şehit Olarak Ölür Hadisinin Sıhhati ile İlgili Görüşler ve Değerlendirilmesi”, Marifetname Dergisi, S. 8/2, s. 729-755. https://doi.org/10.47425/marifetname.vi.1006080.
• Şemseddin Sâmî (2018), Kâmûs-ı Türkî (Latin Harfleriyle) (haz. Raşid Gündoğdu vd.), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Şener, Mehmet (2020), “Mültezem”, İslâm Ansiklopedisi, C. 31, TDV Yayınları, İstanbul, s. 551-552.
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2016), Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C. 1, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi (OSEDAM).
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2017), Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C. 2, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi (OSEDAM).
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2020), Osmanlı Şiiri Kılavuzu, C. 4, İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Soğukoğlu, Fehmi (2018), “Kıyâmetin Büyük Alâmetlerinin Tespiti ve Sıralaması”, İKSAD 2. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi 22-25 Kasım 2018, Gaziantep 2018.
• Sûdî-i Bosnevî (2020), Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (haz.İbrahim Kaya), C. 1, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Taberî (Ebû Cafer Muhammed Bin Ceri’üt Taberî) (2007) Tarih-i Taberî, (ter. M. Faruk Gürtuna), C. 1-2, İstanbul: Sağlam Yayınları.
• Tanrıbuyurdu Gülçin (2016), Klâsik Türk Şiirinde Bir Sembol Dili Olarak “Kına”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.5, S.1, s. 102-115.
• Tarlan, Ali Nihad (1998) Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tolasa, Harun (2001), Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Toven, Mehmet Bahaettin (2023) Yeni Türkçe Lügat, (haz. Abdülkadir Hayber), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tuğlacı, Pars (1971) Okyanus 20. Yüzyıl Ansiklopedik Türkçe Sözlük, C. 1, İstanbul: Pars Yayınevi.
• Tulum, Mertol (2023) Arapça ve Farsça’da Osmanlı Türkçesi’ne Alıntılar Sözlüğü, İstanbul: Ketebe Yayınevi.
• Tuncel, Metin (1991) “Aras”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, TDV Yayınları, İstanbul, s. 332-335.
• Türkçe Bilim Terimleri Sözlüğü Sosyal Bilimler (2011) Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
• Uludağ, Süleyman (2007) “Nur”, İslâm Ansiklopedisi, C. 33, TDV Yayınları, İstanbul, s. 244-245.
• Uludağ, Süleyman (2022) “Keramet”, İslâm Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınları, Ankara, s. 265-268.
• Uzun, Mustafa İsmet (1996), “Fırat”, İslâm Ansiklopedisi, C. 13, TDV Yayınları, İstanbul, s. 33-34.
• Uzun, Mustafa İsmet (2001) “Kâbe”, İslâm Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayınları, İstanbul, s. 23-26.
• Ünal, Mehmet Ali (2011), Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Ünal, Sadettin (2001) “Kâbe”, İslâm Ansiklopedisi, C. 24, TDV Yayınları, İstanbul, s. 14-21.
• Yalçın, İsmail (2010), “Sürme”, İslâm Ansiklopedisi, C. 38, TDV Yayınları, İstanbul, s. 169-170.
• Yavuz, Yusuf Şevki (2022), “Kıyamet Alâmetleri”, İslâm Ansiklopedisi, C. 25, TDV Yayınları, İstanbul, s. 522-524.
• Yeni Rehber Ansiklopedisi (1994) C.16, İstanbul: Türkiye Gazetesi.
• Yeniterzi, Emine (1998) “Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıkla İlgili Bazı Hususlar”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4, s. 87-103.
• Yeni Türk Ansiklopedisi (1985) C.1-12, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yeşilbağ, Semih (2019) “Muhibbî Divanı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 22, s. 689-712. http://dx.doi.org/10.15247/dev.2626.
• Yeşilbağ, Semih (2021) “Klasik Türk Şiirinde Yağmurla İlgili Tasavvurlar”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S. 24, s. 807-853. https://doi.org/10.29000/rumelide.995450.
• Yeşilbağ, Semih (2023) Klasik Türk Şiirinde Dağlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, Nimet (2008), Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Yıldırım, Nuran (2012) “Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Ağız-Diş Bakımı ve Ürünleri”, Lokman Hekim Journal, S. 2(3), s. 35-50.
• Yılmaz, Fehmi (2010), Osmanlı Tarih Sözlüğü, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Yılmaz, Ozan (2013) “Gelenekten Deyişe” Klasik Türk ve Fars Edebiyatlarının Ortak İfade Biçimlerinden “Başa Toprak Saçmak”, Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 2, s. 336-350.
• Yücel, İrfan (1998) “Hilâl”, İslâm Ansiklopedisi, C. 18, TDV Yayınları, İstanbul, s. 1-11.