Vasfî Mahlaslı Şairlerden Nazillili Ali Gâlib Vasfî Efendi ve Bazı Manzumeleri

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 174 - 234, 30.06.2024

Mehmet Şamil Baş

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1474741

Öz

Mutasavvıf şahsiyetler bir tarikatta sadece şeyhlik makamında oturmamış aynı zamanda manzum ya da mensur eser verme gayretiyle bağlı oldukları tasavvufî yolun inceliklerini anlatmaya çalışmışlardır. Söyledikleri manzumeler dilden dile aktarılmış, yazıya dökülenler gelecek kuşaklara yadigâr kalmıştır. Bu yolda eser kaleme alan mutasavvıf şairlerimizin çoğunluğu dini ve tasavvufî edebiyat sahasında dîvânları olan müelliflerdir. Divan sahibi bu müelliflerin büyük bir kısmının çalışmaları gün yüzüne çıkartılıp hayatları ve eserleri akademik çalışmalara konu olmuştur. Bu isimlerden biri Nazilli’deki Uşşâkî tekkesinin ikinci şeyhi Ali Gâlib Vasfî’dir. Babası Muhammed Zühdî Nazillivî, Abdullah Sahaladdin Uşşâkî’nin halifesi olup Uşşâkî tarikatının Nazilli’den bölgeye yayılmasındaki öncü isimdir. İlk hâlifesi Karacasulu Yemezzâde Süleyman Rüşdî olup diğer hâlifesi oğlu Ali Gâlib Vasfî’dir. Vasfî hakkında kaynaklar Arapça, Farsça ve Türkçe manzumelerinin ve külliyatının olduğunu ifade etmektedir. Ancak Vasfî’nin manzumeleri ve külliyatına dâir şimdiye kadar yeterli bir çalışma ortaya konmamıştır. 18 ve 19. yüzyıllarda 117 yıl yaşamış olan Ali Gâlib Vasfî’nin dağınık durumdaki manzumelerinin hangileri olduğunun tespit edilmesi önemlidir. Bu makale, Ali Gâlib Vasfî’ye ait olmadığı hâlde onun adına arşivlenmiş Vasfî mahlaslı manzumelerden Ali Gâlib Vasfî’nin manzumelerini ayırmak için Vasfî mahlaslı şairlerin kimler olduğunu tespit etmektedir. Ali Gâlib Vasfî’nin hatalı verilen vefat tarihini netleştirmiştir. Hayatına dair bilgilerle hakkında anlatılanları bir araya toplamıştır. Makalede son olarak Ali Gâlib Vasfî’nin değişik kaynaklarda yer alan 22 manzumesi tespit edilerek bu manzumelerin çeviri yazılı metinlerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Ali Gâlib Vasfî, Nazilli, Uşşâkî, Şiir

Ali Gâlib Vasfî Efendi from Nazilli, One of the Poets with the Pseudonym Vasfî, and Some of His Poems

Öz

Sufi personalities not only held the position of sheikh in an order, but also endeavoured to explain the subtleties of the Sufi path to which they were affiliated by producing works in verse or prose. Their poems have been passed down from language to language, and the written ones have remained as heirlooms for future generations. Most of the Sufi poets who wrote works in this way are authors who have dîvâns in the field of religious and Sufi literature. The works of most of these authors who owned divans have been unearthed and their lives and works have been the subject of academic studies. One of these names is Ali Gâlib Vasfî, the second sheikh of the Uşşâkî lodge in Nazilli. His father, Muhammed Zühdî Nazillivî, was the caliph of Abdullah Sahaladdin Uşşâkî and the pioneer’s name in the spread of the Uşşâkî sect from Nazilli to the region. The first caliph was Karacasulu Yemezzâde Süleyman Rüşdî; His other caliph was his son Ali Galib Vasfî. Sources about Vasfi state that he has poems and collections in Arabic, Persian and Turkish. However, a sufficient study on Vasfî's poems and collection has not been put forward so far. It is important to determine which are the scattered poems of Ali Gâlib Vasfî, who lived for 117 years in the 18th and 19th centuries. This article has determined who the poets with the pseudonym Vasfî are to separate the poems of Ali Gâlib Vasfî from the poems with the pseudonym Vasfî that are archived in his name even though they do not belong to Ali Gâlib Vasfî. Ali Gâlib clarified Vasfî's erroneously given death date. He gathered together information about his life and what was said about him. Finally, 22 poems of Ali Gâlib Vasfî from different sources were identified and the translated texts of these poems are given in the article.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic literature, Ali Galib Vasfi, Nazilli, Usshaki, Poem

Kaynakça

• AÇAR, Bedriye Gülay, (2018), Salâhaddîn-i Uşşâkî`nin Türkçe Divanı ve İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. AKIN, Ertan, (2022), Şeyh Vasfînin Sevatı’ Adlı Eseri (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Beykent Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. AKKUŞ, Mehmet, (1998), Salâhaddîn-i Uşşâkî (Salâhî)’nin Hayatı ve Eserleri, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı, (2020a), “Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-mdiki
• AKSOYAK, İsmail Hakkı, (2020b), “Vasfî, Mehmed Sâlih”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-mehmed-salih
• AKÜN, Ömer Faruk, (1992), “Bursalı Mehmed Tahir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, 452-461. TDV Yayınları.
• ALAGÖZ, Erkan, (2020), Muhammed Nûru’l-Arabî’nin el-Envâru’l-Muhammediyye fî Şerhi Risâleti’l-Vücûd Adlı Eserindeki Tasavvufî Görüşleri, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ali Galib Vasfi Nazillili, İlahiler, İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, Bel_Yz_K.000574.
• APAK, İlhan, (ed. 1992). “Ali Gâlib Vasfi (Nâzilli)”, Evliyalar Ansiklopedisi, Cilt 3, 70, İhlas Gazetecilik Holding A.Ş.
• APAK, İlhan, (ed. 1993). “Ali Gâlip Vasfî Efendi”, Türkiye Gazetesi İslam Âlimleri Ansiklopedisi, Cilt 17, 347-348, İhlas Matbaacılık Gazetecilik ve Sağlık Hizmetleri A.Ş.
• ARSLAN, Mehmet, (2020), “Vasfî/Berkî, Şeyh Ali Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-berki-seyh-ali-vasfi
• BAŞ, Mehmet Şamil, (2014), Aydınlı Bir Uşşâkî Şeyhi Ömer Hulûsî ve Dîvân’ı, İstanbul: Okur Akademi Yayınları.
• BAŞ, Mehmet Şamil, (2021), “19. Yüzyıl Mutasavvıf Şairlerinde Nâzenîn-i Uşşâkîlik Etkisi”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası XIX. Yüzyıl, (Ed. FURAT, Ahmet Hamdi), 505-536, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• BAŞ, Mehmet Şamil, (2022), Bozdoğanlı Mustafa Fethî ve Dîvân’ı, Ankara: İlahiyat Yayınları.
• BAŞAR, Yunus, (2021), Muhammed Tahir Safveddin Divanı (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• BOLAT, Ali, (2015), Muhammed Nuru’l-Arabi Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, İstanbul: H Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tahir bin Rifat, (1324), Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etıbbânın Terâcim-i Ahvâli. İzmir: Keşişyan Matbaası.
• Bursalı Mehmed Tahir, (2000), Osmanlı Müellifleri I-II-III ve Ahmed Remzî Akyürek Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi, (Haz. TATÇI, Mustafa ve Cemal Kurnaz), Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• İbrahim Cavid, (2010), Aydın Vilâyet Sâlnâmesi R. 1307/H.1308, (Haz. BABUÇOĞLU Murat ve Cengiz EROĞLU, Abdülkerim ŞAHİN), Ankara :TTK Yayınları.
• Cönk, İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, OE_Yz_001607.
• CUNBUR, Müjgan, (2007a), “Vasfî (16.yy.)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 502, AKM Yayınları.
• CUNBUR, Müjgan, (2007b), “Vasfî (-1801)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503, AKM Yayınları.
• CUNBUR, Müjgan, (2007c), “Vasfî (?-1896)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503, AKM Yayınları.
• CUNBUR, Müjgan, (2007d), “Vasfî (1923-?)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 504, AKM Yayınları.
• ÇATALYÜREK, Ali Talip, (1996), Divan-ı Hazreti Ahmet Talip İrşadi ve Divan-ı Hüseyin Hüsnü, İzmir: Renk Matbaacılık.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmet, (1980), Vasfî, Dîvan (Tenkidli Basım), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• ÇAVUŞOĞLU, Raşit, (2016), “İşrâdiyye’nin Kurucusu Ahmed Tâlib-i İrşâdî ve Dîvânı”, Kuşadalı İbrahim Halvetî ve Kuşadası ve Civarında Tasavvufî Hayat, (Ed. KONUR, Himmet), İzmir: Tıbyan Yayıncılık, 222-237.
• ÇAVUŞOĞLU, Raşit, (2017), “Ahmed Tâlib-i İrşâdî’nin Dîvân’ı Üzerine”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 19, 1-18. http://dx.doi.org/10.15247/dev.2403.
• ÇİLLİ, Bilal Reşid, (2003), Uşşakilik, Antalya: Güneş Ofset.
• DÜNDAR, Mesut, (2017), “Çanakkale’de Geç Osmanlı Dönemi Camileri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 23, 61-92.
• ERDEM, Nihal, (2019), Aydın ve Çevresinde Tasavvufî Hayat, Yüksek Lisans Tezi, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERDOĞRU, M. Akif, (1994), Bursalı Mehmed Tahir bin Rifat Aydın Vilayetin Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli, İzmir: Akademi Yayınları.
• ERGÜN, Ramazan, (1998), Aydın’ı Aydınlatanlar Aydın Meşhurları, Aydın: Türk Ocakları Aydın Şubesi Yayını.
• ERGÜN, Ramazan, (2018) Aydın’ı Aydınlatanlar Aydın’ın Tarihi, Antik Kentleri Tarihi Eserleri ve Yetiştirdiği Kişiler, Aydın: Başkar Ofset.
• GÖKÇE, Hasan, (2014), Kefevî Tekkesi Şeyhi Ali Vasfî Efendi (Hayatı Sanatı ve Eserleri), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÖLPINARLI, Albülbaki, (1931), Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: Devlet Matbaası.
• GÜZ, İbrahim, (2007), Gayb-ı Hayat (Hz. İmam Ali’nin Velayet Yolundaki Silsileyi Arifan), İstanbul.
• KAPLAN, Yunus, (2020a), “Vasfî, Rüstem Vasfî Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-rustem-vasfi-efendi
• KAPLAN, Yunus, (2020b), “Sâlim, Mehmed Sâlim Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi. edu.tr/madde-detay/salim-mehmed-salim-efendi-mdbir
• KARAGÖZLÜ, Volkan, (2020), “Abdurrahim-zâde Mustafa Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-abdurrahimzade-mustafa-vasfi
• KESİK, Beyhan, (2020), “Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-mdbir
• KILIÇ, Filiz, (2020), “Vasfî Çelebi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-vasfi-celebi
• KILIÇ, Mahmud Erol, (2012), “Uşşâkiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 42, 232-233, TDV Yayınları.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih, (2020), “Ahmed Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-ahmed-vasfi
• KÖKSAL, Mehmet Fatih, (2022), “Vasfî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi
• KÖSEOĞLU, Mehmed Akif, (2012), “Tarîk-i Halvetiyye ve Şubeleri”, Keşkül, 23, 97-101.
• Kurul, (2007), “Vasfî (1851-1910)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503-504, AKM Yayınları.
• KUŞKU, Onur, (2020), “Çanakkale Kurşunlu Camii”, Çanakkale Harbi, erişim tarihi: 23 Nisan 2024, https://www.canakkaleharbi.com /2020/05/28/canakkale-kursunlu-camii/
• Mehmed Nâil Tuman (2001), Tuhfe-i Nailî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri, C. I-II. (Haz. KURNAZ, Cemâl ve Mustafa Tatçı), Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• MUHTAROVA, H, (2007), “Vasfî Muhammedcan Muhtarov (1908-Eylül 1971)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 504-505.
• ONAT, Fehamet, (1984), Büyük Türk Mutasavvıflarından Pîr Hasan Hüsâmeddin Uşşâkî K.S. ve Hulefâsı.
• Osmanzâde Hüseyin Vassâf, (2006), Sefîne-i Evliyâ, (Haz. AKKUŞ, Mehmet ve Ali Yılmaz), Cilt V, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ÖZKAYNAK, Kemal, (1944), Aydın Şairleri ve Müellifleri, Aydın: Aydın Halkevi Dil Edebiyat Neşriyatı C.H.P Basımevi. SAATÇİ, Önder (2015), “Irak Türkmenlerinde Bir Dilci: İhsan S. Vasfî”, Kardaşlık, 66, 24-27.
• Sadık Vicdânî, (1338), Tomar-ı Turûk-ı Aliyye’den Halvetiyye, İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası.
• SAYAR, Ahmet Güner, (1995), “Ergin, Osman Nuri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 11, 297-298. TDV Yayınları.
• ŞENGÜN, Necdet, (2016), “Tasavvufî-Edebî Bir Muhit Olarak Aydın: Aydınlı Uşşâkî Şâirler ve Şiirleri”. Kuşadalı İbrahim Halvetî ve Kuşadası ve Civarında Tasavvufî Hayat, (Ed. KONUR, Himmet), İzmir: Tıbyan Yayıncılık, 181-200.
• ŞENGÜN, Necdet, (2020), Aydın Karacasulu Bir Uşşâkî Yemez-zâde Süleyman Rüşdî ve Bilinmeyen Eserleri, İstanbul: Okur Akademi Yayınları.
• Şiir Mecmuası, İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler, Bel_Yz_K.000590.
• TANÇ, Nilüfer, (2020), “Vasfî, Ali Gâlib”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, erişim tarihi: 13 Nisan 2024, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasfi-ali-galib
• TANMAN, Tuğrul vd. (1994), “Uşşâkîlik”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 7, 329-331.
• Tarikat-ı Uşşakiyye silsilelerinden bazılarının divanı, tasavvufi şiirleri (Merhum Esad’dan): Tarikat-ı Uşşaki değerleri, İstanbul: İlmi Araştırmalar Merkezi (İLAM) Kütüphanesi, Nu.27564 İG,
• TAŞTAN, Osman, (2009), Şeyh Vasfî’nin Nahv-ı Osmanî Adlı Eserinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi: Devirler, İsimler, Eserler, Terimler (1998), (Yay. Haz. ELVERDİ, Ezel), Cilt 8, 514.
• ULUDAĞ, Süleyman, (1997), “Uşşâkiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 15, 393-395, TDV Yayınları.
• USTA, Muhiddin, (2006), Tabibzâde Mehmed Şükrî Efendi ve Silsilenâme-i Sûfiyye İsimli Eseri, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• UYSAL BOŞÇA, Hatice, (2010) Şeyh Vasfî-Hayatı, Sanatı, Eserleri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÜNVER, Niyazi, (2007a), “Vasfî (1454?-1514)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 502, AKM Yayınları.
• ÜNVER, Niyazi, (2007b), “Vasfî (?-1595)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 502, AKM Yayınları.
• ÜNVER, Niyazi, (2007c), “Vasfî (16.yy.)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 502, AKM Yayınları.
• ÜNVER, Niyazi, (2007d), “Vasfî (?-1843ds.)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503, AKM Yayınları.
• ÜNVER, Niyazi, (2007e), “Vasfî (1807-1862)”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503, AKM Yayınları.
• YAĞCI, Süleyman Nuri, (2017), Ömer Karîbî ve Dîvânçe’si (İnceleme – metin), Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YAKIT, İsmail, (1992), Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• YILDIRIM, Ayten, (2020), Güft-i Vasfî (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILDIRIM, Ayten, (2022), “XIX. Asrın Bilinmeyen Şairi Vasfî ve İki Elif-Nâmesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 28, 691-713. http://dx.doi.org/10.15247/dev.3061.
• YÜCER, Hür Mahmut, (2009), “Sefîne-i Evliyâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 39, 303. TDV Yayınları.
• YÜKSEL, Murat (1993), Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri (Osmanlı Dönemi). C. 1. Trabzon: Yunus Dergisi Yayınları.
• YÜKSEL, M, (2007), “Vasfî (19.yy.)”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Cilt 8, 503, AKM Yayınları.