ANLATININ SAATİNİ AYARLAMAK: AŞK MESNEVİLERİNDE ZAMAN TASVİRLERİNİN İŞLEVİ

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 552 - 574, 26.12.2024

Ayşe Yıldız , Özge Karakoç Kaygusuz

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1555444

Öz

Anlatının oluş sürecini kendine bağlı olarak yansıtan zamanın işleniş biçimi her anlatıda farklılıklar gösterir. Görünüşte geleneksel anlatılarda zaman, temel bir anlatı sorunu değildir hatta bir araçtır. Ancak geçmiş, şimdi ve geleceğin sınırlarının belirsizleştiği ve farklı noktaların birbirine karıştığı bu anlatılarda zaman; çözülmesi gereken bir bilmece gibi anlatının içerisinde kendine yer bulur ve bloklar hâlinde kurularak olayların sıralanmasından öte anlatının bütünselliğini etkileyen bir unsur haline gelir. Zamanın sınırlarının birbirine karıştığı geleneksel bir anlatı türü olan çift kahramanlı aşk mesnevilerinde, konunun asıl işlendiği bölümde farklı alt başlıklara rastlanır. Bu başlıklardan bir kısmı da zaman tasvirlerine yöneliktir. Zaman tasvirleri; “sıfat-ı şeb”, “sıfat-rûz”, “sıfat-ı şâm”, “sıfat-ı subh”, “sıfat-ı bahâr”, “sıfat-ı temmuz”, “sıfat-ı şitâ” ve “sıfat-ı hazan” gibi gece, gündüz ya da mevsimlerle ilgili ifadeleri içerir. Bu çalışmada Türkçe çift kahramanlı aşk mesnevilerinde müstakil bir başlık eşliğinde yer verilen zaman tasvirlerinin fonksiyonel kullanımı sorgulanmıştır. Bu kapsamda 89 Türkçe çift kahramanlı aşk mesnevisi taranmış bunların 32’sinde bu başlıkların kullanıldığı tespit edilmiştir. Türkçe çift kahramanlı aşk mesnevilerinin yanı sıra model Farsça mesneviler de çalışmaya dâhil edilmiştir. Bu bağlamda sekiz model Farsça mesnevi taranmış ve bunların dört tanesinde bu başlıklara yer verildiği görülmüştür. Tespit edilen işlevler, anlatıbilim temsilcilerinden Gérard Genette’in “Narrative Discourse” (Anlatının Söylemi) adlı eserindeki yöntem doğrultusunda açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mesnevi, zaman tasvirleri, anlatıbilim, anlatı zamanı, öykü zamanı

Kaynakça

• Abdî (2011), Gül ü Nevrûz (haz. Mehmet Altunmeral). Yüksek Lisans Tezi, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aga Murtaza (1918), Mesnevî-yi Heft-Evreng-i Câmî. Tahran: Çaphane-yi Zühre.
• Ahmed Rıdvân (2000), Ahmed Rıdvân, Hüsrev ü Şîrîn (haz. Orhan Kemal Tavukçu).Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ahmed-i Rıdvan (2020), Ahmed-i Rıdvan’ın Leylâ vü Mecnûn Mesnevisi (haz. Ayşe Ulu). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Ahmedî (1975), Cemşîd ü Hurşîd.(haz. Mehmet Akalın ) Ankara: Sevinç Matbaası.
• Âlî (2011). Türk Edebiyatının İlk Yûsuf ve Züleyhâ Hikâyesi Âlî ‘nin Kıssa-yı Yûsuf’u (haz. Ali Cin). Ankara: TDK Yayınları.
• Ali Şir Nevâyî (1996), Ali Şir Nevâyî, Leylî vü Mecnûn (haz. Ülkü Çelik). Ankara: AKM Yayınları.
• Ali Şir Nevâyî (2012), Ferhad u Şîrîn (haz. Gönül Alpay Tekin). Ankara: TDK Yayınları.
• Alpay Tekin, Gönül (2018), Leylâ ve Mecnûn – Makaleler. İstanbul: Yeditepe.
• Assâr-ı Tebrîzî (1996), Assâr-ı Tebrîzî ve Mihr ü Müşterî Mesnevisi (haz. Bülent Yılmaz). Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ayşe Hubbî (2023), Hurşîd ü Cemşîd (haz. Sevda Özden, Yasemin Karakuş, Ömer Arslan). İstanbul: DBY Yayınları.
• Ayyûkî (2015), Ayyûkî ile Yûsuf-ı Meddah’ın Varka ve Gülşah Mesnevilerinin Karşılaştırılması (haz. Elham Nikoosokhan Sedghi). Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Âzerî İbrahim Çelebi (2019), Âzerî İbrahim Çelebi, Hüsrev ü Şîrîn (haz. Ülkü Çetinkaya Karakoyun). Ankara: TDK Yayınları.
• Bağdatlı Zihnî (2014), Yûsuf u Züleyhâ (haz. Ahmet Doğan). Ankara: Kesit Yayınları.
• Behiştî (1999), Leylâ vü Mecnûn Mesnevisi (haz. Zeynel Abidin Aygün).Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Behiştî Sinan (2017), Behiştî Sinan’ın Mihr ü Müşterî Adlı Mesnevisi (haz. Arzu Polat). Doktora Tezi,İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Bihiştî Ramazan Efendi(1999), Bihiştî Ramazan Efendi, Cemşâh u Alemşâh (haz. Muharrem Dindar). Yüksek Lisans Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Celâl-zâde Sâlih Çelebi (1995), Leylâ vü Mecnûn (haz. Rifat Kütük). Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Celîlî (2017), Celîlî, Leylâ vü Mecnûn (haz. Şevkiye Kazan Nas). Konya: Palet Yayınları.
• Celîlî (2017), Hüsrev ü Şîrîn (haz. Şevkiye Kazan Nas). Kültür Bakanlığı e-kitap : https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64195,celili---husrev-u-sirinpdf.pdf?0.
• Cem Sultan (2000), Cem Sultan, Cemşîd ü Hurşîd (haz. Adnan İnce). Ankara: AKM Yayınları.
• Cemâlî (1990), Hümâ ve Hümâyûn (haz. Osman Horata). Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakerî (2017), Çakerî, Yûsuf u Züleyhâ (haz. Ayşe Yıldız). Kültür Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196454/cakeri-Yûsuf-u-zuleyha.html. Erişim tarihi:20.02.2023.
• Çelebioğlu, Amil (2018), Türk Mesnevî Edebiyatı –Sultan İkinci Murad Devri-. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Dervişcemaloğlu, Bahar (2008), Çağdaş Batı Eğitiminde Nesir Analizi Yöntemleri. Doktora Tezi,İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Diyarbakırlı Ahmedî (2017), Diyarbakırlı Ahmedî, Yûsuf u Züleyhâ (haz. İdris Kadıoğlu). Kültür Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-196453/diyarbakirli-ahmedi--Yûsuf-u-zuleyha.html. Erişim tarihi:20.02.2021.
• Dumantepe, Seçil (2013), Anlatısal Metinlerde Zaman Kavramı. Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Edirneli Örfî (2002), Edirneli Örfî’nin Leylâ ve Mecnûn’u (haz. Müberra Gürgendereli). İlmî Araştırmalar Dergisi, 14, 73-82.
• Edirneli Şâhidî (2012), Edirneli Şâhidî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevisi (haz. Nazire Erbay). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ertaylan, İsmail Hikmet (1945), Varaka ve Gülşah. İstanbul: Bürhaneddin Erenler Matbaası.
• Erzurumlu Mustafa Darîr (1985), Erzurumlu Mustafa Darîr Kıssa-i Yûsuf (haz. Leyla Karahan). Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fahrî (2010), Fahrî’nin Husrev u Şîrîn’i (Metin ve Tahlil), Nizâmî ve Şeyhî’nin Eserleriyle Karşılaştırılması (haz. Özlem Güneş). Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fazlî (2002), Fazlî, Gül ü Bülbül (haz. Nezahat Öztekin). İzmir: Akademi Yayınları.
• Firâkî (2017), Firâkî ve Hüsrev ü Şîrîn’i (haz. Asuman Bayram). Kültür Bakanlığı e- kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55736,husrev-u-sirinpdf.pdf?0. Erişim tarihi: 19.04.2023
• Fuzûlî (2016), Leylâ vü Mecnûn (haz. Hüseyin Ayan). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Garîb (2012), Garîb’in Yûsuf u Züleyhâ’sı (haz. Burcu Karakaya). Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Genette, Gérard (2020), Anlatının Söylemi (çev. Ferit Burak Aydar). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gubârî (2006), Yûsuf u Züleyhâ (haz. Hasan Aktaş). Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Haliloğlu Ali (1998), Haliloğlu Ali’nin Yûsuf ve Zelihâ Kıssası (haz. Rasim Deniz). Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hamdullah Hamdî (1991), Hamdullah Hamdî, Yûsuf u Züleyhâ (haz. Naci Onur). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Hamdullah Hamdî (2020), Hamdullah Hamdî, Leylâ vü Mecnûn (Güler Doğan Averbek). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Hassan (1986), Hassan’ın Mihr ü Müşterî (haz. Kamil Tiken). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hâşimî (1996), Tahkiye Açısından Hâşimî’nin Mihr ü Vefâ Mesnevisi (haz. Selami Ece).Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hâşimî (2015), Hâşimî’nin Mihr ü Vefâ Mesnevisinin Tenkitli Metni ve İncelenmesi (haz. Salih Uçak). Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hatâyî-i Tebrizî (2006), Hatâyî-i Tebrizî ve Molla Câmî’nin Yûsuf u Züleyhâ Mesnevileri Üzerinde Karşılaştırmalı Bir İnceleme (haz. Recep Demir). Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kadîmî (2014), Metinlerarası İlişkiler Bağlamında Kadîmî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevisi (haz. Ayşe Ayaz). Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kâfzâde Fâizî (2011), Kâfzâde Fâizî’nin Leylâ vü Mecnûn Mesnevîsi (haz. Fatih Elçi). Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karagözlü, Volkan (2011), Türk Edebiyatında Mihr ü Vefâ Mesnevileri ve Yazarı Bilinmeyen Bir Mihr ü Vefa Mesnevisi. Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kutb (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn ve Dil Hususiyetleri (haz. Necmettin Hacıeminoğlu). Ankara: AKM Yayınları. Lâmi’î (1998), Vâmık u Azrâ (haz. Gönül Ayan). Ankara: AKM Yayınları.
• Lâmi’î (1998), Lâmi’î Çelebi, Ferhad u Şîrîn (haz. Abdulkadir Erkal).Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Lâmi’î (2013), Lâmi’î, Salaman ve Absal (haz. Erdoğan Uludağ). İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları. Lâmi’î (2020), Veyse vü Râmin (haz. Murat Öztürk). Kültür Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78624,lami39i-veyse-vu-raminpdf.pdf?0. Erişim tarihi: 24.02.2021.
• Lârendeli Hamdî (2002), Lârendeli Hamdî’nin Leylâ ile Mecnûn Mesnevisi (haz. Rifat Kütük). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Manisalı Camiî (2002), Manisalı Camiî’nin Vamık u Azra Mesnevisi (haz. Selami Ece). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mehmed Şerîf (2017), Dâsitân-ı Ferruh u Hümâ. (haz. Mehmet Gürbüz, Tuba Işınsu Durmuş, İncinur Atik Gürbüz, Mustafa Durmuş). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Mes’ûd bin Ahmed (1991), Süheyl ü Nev-bahâr (haz. Cem Dilçin). Ankara: AKM Yayınları.
• Muhammed Altıparmak (2006), Muhammed Altıparmak’ın Mensur Yûsuf ve Zelihâ’sı (haz. Arzu Çiftoğlu). Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Mustafa Çelebi (2008), Türk Edebiyatında Varka ve Gülşah Mesnevileri ve Mustafa Çelebi’nin Varka ve Gülşah Mesnevisi (haz. Ayşe Yıldız). Kültür Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58903,defter-emini-mustafa-celebi-varka-ve-gulsahpdf.pdf?0 . Erişim tarihi:20.02.2023.
• Nâhifî (2004), Yûsuf u Zelihâ (haz. Mehtap Kaşkaya). Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nâkâm (2018), Ferhad u Şîrîn Mesnevisi (haz. Kadir Alper). Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6:82, 462-521.
• Nevrûzî (2007), Nevrûzî, Yûsuf ile Züleyhâ (haz. Çoban Hıdır Uluhan). Ankara: TDK Yayınları.
• Niğdeli Muhibbî, (1995). Niğdeli Muhibbî, Gül ü Nevrûz (haz. Halil İbrahim Delice). Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nizâmî-yi Gencevî (2013), Leylâ ile Mecnûn (haz. Naci Tokmak). İstanbul: Say Yayınları.
• Öztekin, Nezahat (2000), Bekâyî’nin Gül ü Bülbül’ü ile Fazlî’nin Gül ü Bülbül’ünün Karşılaştırılması. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Rifâ’î (1981), Bülbül-nâme (haz. Hüseyin Ayan). Ankara: Emek Matbaacılık.
• Rûmî (2004), Rûmî’nin Şîrîn ü Şîrûye’si (haz. Enfel Doğan ve Feryal Korkmaz). İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c.XXXI, 52-174.
• Safa, Zebihullah (1362), Varka ve Gülşâh-ı Ayyukî. Tahran.
• Said Niyaz Kirmanî (1950), Hamse-yi Hace Kirmanî. Tahran: Nakş-i Cihan.
• Sâlim Efendi (2010), Husrev ü Şîrîn Mesnevisi ve Türk Edebiyatında Husrev u Şîrîn Mesnevileri (haz. Elif Ayan). Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Selman-ı Saveci (1996), Cemşid ü Hurşid Mesnevisi (haz. Gülsün Nezahat Emini). Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sevda’î (2019), Leylâ ile Mecnûn (haz. Cemal Bayak). Kültür Bakanlığı e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67693,sevda39i-Leylâ-ile-Mecnûnpdf.pdf?0&_tag1=880A09C2F0723F58362D4740482ED08B62E65830&crefer=114E1CF820C93CC0F9E378E371FB2CF578368543EE8BB1CEA058519D6513B86D. Erişim tarihi: 19.04.2023
• Süle Fakih (1994), Süle Fakih’in Yûsuf ve Zelihâsı (haz. Kazım Köktekin). Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2002), XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Şerîf (2015), Kıssa-i Yûsuf Mesnevisi (haz. Halil Ay). Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şeyhî (1963), Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i (haz. Faruk Kadri Timurtaş). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Şeyhî (2017), Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i (haz. Funda Şan). Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şeyhî (2020), Şeyhî, Hüsrev ü Şîrîn (haz. Ozan Yılmaz). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Şeyhoğlu Mustafa (1979). Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), (haz. Hüseyin Ayan). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Şeyyâd Hamza (2019), Şeyyâd Hamza, Yûsuf ve Zelihâ (haz. İbrahim Taş). Ankara: TDK Yayınları.
• Taşlıcalı Yahya (1979), Taşlıcalı Yahya, Yûsuf u Zelihâ (haz. Mehmet Çavuşoğlu). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Tekin, Mehmet (2004), Roman Sanatı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Ümmî Îsâ (2014), Ümmî Îsâ, Mihr ü Vefâ (haz. Gökçenur Çapanoğlu). Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünver, İsmail (2017), Mesnevî. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı II- Divan Şiiri. Ankara: TDK.
• Yıldız, Ayşe (2009), Mustafa Çelebi Varka and Gülşah. Turkish Sources LXXIX Part-I. Harvard University