BAYKARA MECLİSİ’NDEN YANSIMALAR -Hilekâr Kadınlar, Edebî ve Tasavvufî Meclisler, Bâl-i Murass’a Kasidesi, Nazireler, Hikâyeler- 13

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 33, 235 - 262, 26.12.2024

Ahmet Kartal

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1593936

Öz

Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî tarafından Muzafferüddîn Sultan Muhammed Han adına Farsça kaleme alınan Bedâyi’u’l-vekâyi’, özellikle Türkistân’daki Türk kültür ve sosyal hayatına dair ihtiva ettiği geniş ve önemli bilgiler vesilesiyle dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Bedâyi’u’l-vekâyi’in ikinci cildinde yer alan ve Türkistân coğrafyasındaki Türk kültür ve edebî hayatına ışık tutan iki bölümün tercümesine yer verilecektir. Bunlardan ilk bölüm, Muzafferüddîn Sultân Muhammed Han’ın tertip ettiği bir mecliste onun isteği üzerine anlatılan meşhur hilekâr kadınlarla ilgili dört hikâyeden oluşmaktadır. İkinci bölümde, yine Muzafferüddîn Sultân Muhammed Han’ın tertip ettiği bir mecliste okunan ve sultanın çok beğendiği beytin yer aldığı Fahr-i Râzî’nin “Bâl-i Murassa’ Kasidesi” hakkında bilgi verilmekte ve ona Hilâlî-i Çagatayî, Zülâlî-i Herevî ile Vâsıfî-i Herâtî tarafından yazılan nazire ve tetebbuların yazılma sebepleri açıklanmakta ve metinlerine yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hilekâr kadınlar, edebî ve tasavvufî meclisler, bâl-i murassa’ kasidesi, nazire ve tetebbu

Kaynakça

• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (1323), Tercume-i Mecâlisü’n-nefâis: Mecâlisü’n-nefâis, Der-Tezkire-i Şu‘arâ-i Karn-i Nohum Hicrî, Te’lîf: Mîr Nizâmuddîn Alî Şîr Nevâ’î, be-Sa‘y u İhtimâm-i Alî Asgar Hikmet, Tehrân [Bu eserin 1-178. sayfaları Fahri-yi Heratî’nin, 179-409. sayfaları ise Kazvînî’nin Mecâlisü’n-nefâis tercümesini kapsamaktadır.].
• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (2001), Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve Notlar), hzr. Kemal Eraslan, Farsça çeviri: Naci Tokmak, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ARMUTLU, Sadık (2022), “Alî Şîr Nevâyî’nin Hâfız-ı Şîrâzî’nin Gazellerine Yazdığı “Tetebbu’”lar Üzerine Düşünceler”, Türk Dilinin Başçısı Alî Şîr Nevâyî -1, hzr. Ahmet Kartal - Saniye Eraslan, Eskişehir: ESOGÜ Yay., s. 95-115.
• ATEŞ, Ahmed (1968), İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I [Üniversite ve Nuruosmaniye Kütüphaneleri], İstanbul.
• AMÎD, Hasan (1362), Ferheng-i Amîd, Tehrân.
• BÂBÜR (2006), Baburnâme (Vekayi) Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Doğu Türkçesinden çeviren: Reşit Rahmeti Arat, Önsöz ve Tarihi Özet: Y. Hikmet Baydur, İstanbul: Kabalcı.
• ÇELEBİ, İlyas (1998), “Hızır” mad., DİA, c. 17, s. 411-412.
• ÇELİK, M. Bilal (2012), “Şibanîler ve Astrahanîler Devri Yerli Vakayinameleri”, History Studies: International Journal of History, Volume 4, Issue 2, p. 95-119.
• ÇETİN, Osman (1998), “Horasan” mad., DİA, c. 18, s. 234-241.
• DEHHUDÂ, Ali Ekber (1373), Lugat-nâme, (14 cilt), Tehrân: Muessese-i İntişârât-i Çâp-i Dânişgâh-i Tehrân.
• DEVLETŞÂH, Emîr Devletşâh bin Alâü’d-devle Bahtîşâh el-Gâzî esSemerkandî (1901), Tezkiretü’ş-şu’arâ, (Nşr. Edward G. Browne), Leiden.
• DİRİÖZ, Meserret (2016), Nisyâna Düşen Gölge: Klâsik Türk Edebiyatı Yazıları, hzr. Ahmet Kartal - Gözde Özcanar, İstanbul: Doğukütüphanesi.
• ERASLAN, Kemal (1989), “Ahmed Yesevî” mad., DİA, c. 2, s. 159-161.
• ERASLAN, Saniye (2019), “Türkistanlı Bir Şair: Vâsıfî ve Türkçe Şiirleri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XXIII, 758-774.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi (1989), “Ali” mad., DİA, c. 2, s. 371-374.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi (1997), “Hasan” mad., DİA, c. 16, s. 282-285.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi (1998), “Hüseyn” mad., DİA, c. 18, s. 521-524.
• FİRDEVSÎ (2009), Şahnâme, çev. Necati Lugal, 2. baskı, İstanbul: Kabalcı Yay.
• HÂFIZ-I ŞÎRÂZÎ (2013), Fâfız Divanı, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, 2. baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• HARMAN, Ömer, Faruk (1996), “Firavun” mad., DİA, c. 19, s. 121-122.
• HARMAN, Ömer Faruk (2000), “İbrâhim” mad., DİA, c. 21, s. 272-273.
• HARMAN, Ömer Faruk (2010), “Süleyman” mad., DİA, c. 38, s. 60-62.
• HARMAN, Ömer Faruk (2013), “Yûsuf” mad., DİA, c. 44, s. 1-5.
• HARMAN, Ömer Faruk (2020), “Mûsâ” mad., DİA, c. 31, s. 207-213.
• HATİBOĞLU, İbrahim (2009), “Selmân-ı Fârisî” mad., DİA, c. 36, s. 441-443.
• HAYYÂMPÛR, Doktor A. (1372), Ferheng-i Suhanverân, 2 c., Tehrân: Çâphâne-i Fecr-i İslâm.
• İSTAHRÎ (2020), Ülkelerin Yolları [Değerlendirme-Metin], hzr. Murat Ağarı, İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• KANAR, Mehmet (2016), Büyük Türkçe-Farsça Sözlük, İstanbul: Say Yay.
• KANDEMİR, M. Yaşar (1995), “Fâtıma” mad., DİA, c. 12, s. 219-223.
• KARAİSMAİLOĞLU, İsmail (1999), “Hüseyin Vâ’iz Kâşifî” mad., DİA, c. 19, s. 16-18.
• KARTAL, Ahmet (2017), Baykara Meclislerinden Çırağan Eğlencelerine Lâlezâr Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• KARTAL, Ahmet (2018), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-1”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 21, İstanbul, s. 541-562.
• KARTAL, Ahmet (2019), Hakîkate Düşen Gölge: Türk-Fars Edebî İlişkileri, 2. baskı, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• KARTAL, Ahmet (2019a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-2”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 22, İstanbul, s. 525-578.
• KARTAL, Ahmet (2019b), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler-3”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 23, İstanbul, s. 610-668.
• KARTAL, Ahmet (2019c), “Türkistan’dan Yansımalar”, ESTAD Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Prof. Dr. Muhammed Nur Doğan Armağan Sayısı], c. 2, sy. 1, s. 125-156.
• KARTAL, Ahmet (2020), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Eğlence Meclisleri-Edebî Meclisler-Hikâyeler-4”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 24, İstanbul, s. 285-349.
• KARTAL, Ahmet (2020a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -İlmî ve Edebî Meclisleri-Tarihî Olaylar-Hikâyeler-5“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 25, İstanbul, s. 575-617.
• KARTAL, Ahmet (2021), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Alî Şîr Nevâî Etrafında Gelişen Olaylar-İlmî ve Edebî Meclisler-6”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 26, İstanbul, s. 335-389.
• KARTAL, Ahmet (2021a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Vâsıfî Etrafında Gelişen Olaylar 7“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 27, İstanbul, s. 403-453.
• KARTAL, Ahmet (2022), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Eğlence Meclisleri, Çeşitli Olaylar ve Sultanlara Anlatılan Hikâyeler-8“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 28, İstanbul, s. 203-463.
• KARTAL, Ahmet (2022a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Hicivler, Sultanlara Anlatılan Hikâye ve Sunulan Resimler-9“, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 29, İstanbul, s. 753-787.
• KARTAL, Ahmet (2023), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -İlmî ve Edebî Meclisler, Eğlence Meclisleri, Sultanlara Anlatılan Hikâyeler, Güreş ve Güreşçiler ile Güreş Eğitimi ve Müsabakaları-10”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 30, İstanbul, s. 312-342.
• KARTAL, Ahmet (2023a), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Edebî Meclisler, Meşhur Hânende, Sâzende ve Rakkâslar, Gizli İlimler, Türkistân’dan Mâverâünnehir’e Yapılan Kervan Yolculuğu ve Vâsıfî’nin Etrafında Gelişen Olaylar-11”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 31, İstanbul, s. 370-420.
• KARTAL, Ahmet (2024), “Baykara Meclisinden Yansımalar: -Boşanma ve Yeniden Evlenme, İnşâlar, Latifeler, Zekâ ve Hesap Tahmin Etme Oyunları-12”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 32, İstanbul, s. 524-559.
• KÂTİB ÇELEBİ (2013), Cihan-nüma, 2 c., ed. Said Öztürk, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi.
• KAVAS, Ahmet (2013), “Zengibar” mad., DİA, c. 44, s. 262-267.
• KÖKSAL, M. Fatih (2018), Sana Benzer Güzel Olmaz: Divan Şiirinde Nazire, İstanbul: Büyüyen Ay Yay.
• KÛPÂ, Fâtima (1391), “Berresi-yi Muhtevî vu Sebki-yi Nusha-i Hatti-yi “Mâ-Yunhal”, Behâr-ı Edeb, Sâl-i Pencum, Şumâre-i Evvel, Behâr, Şumâre-i Peyâpey 15, s. 233-251.
• Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Açıklaması (2008), tercüme eden: Hüseyin Atay, Ankara: Atay ve Atay Yay.
• KURBANOĞLU, Durmuş (2023), “Şehir Kapıları: İlhanlı Dönemi Herât Örneği”, Kapı ve Eşik Kitabı, hzr. Turgay Kabak-Ferdi Güzel, Çanakkale: Paradigma Akademi, s. 249-260.
• MÂZENDERÂNÎ, Hüseyn Şehîdî-i Mâzenderânî [Bîjen] (1377), Ferheng-i Şâhnâme [Nâm-i Kesân u Câyhâ], Neşr-i Belh, Vâbeste Bunyâd-i Nîşâbûr.
• MUALLİM NÂCÎ (2021), Lugat-i Nâcî, hzr. Ahmet Kartal, 2. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• MU’ÎN, Muhammed (1371), Ferheng-i Fârsî, Şeş cild, Çâp-i heştum, Tehrân: Çâphâne-i Sipihr.
• ONAY, Ahmet Talât (1992), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, hzr. Cemal Kurnaz, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim (1993), “Canoğulları” mad., DİA, c. 7, s. 154-155.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2007), “Nîşâbur” mad., DİA, c. 33, s. 149-151.
• ÖZTÜRK, Zehra (2013), “Züleyhâ” mad., DİA, c. 44, s. 552-553.
• SEVGİ, H. Ahmet (1998), “Hilâlî-i Çagatayî” mad., DİA, c. 18, s. 21-22.
• STEİNGASS, F. (1975), Persian-English Dictionary, Beirut: Librairie du Liban.
• ŞAHİN, Mustafa (2013), Orta Çağda Herât Bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar) (961-1507), Doktora tezi, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi.
• ŞEŞEN, Ramazan (1992), “Buhara” mad., DİA, c. 6, s. 363-367.
• ŞÜKÛN, Ziya (1984), Farsça-Türkçe Lûgat, Gencîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ, (3 cilt), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TOSUN, Necdet (2008), “Safî, Fahreddîn” mad., DİA, c. 35, s. 470.
• TOSUN, Necdet (2013), “Veysel Karanî” mad., DİA, c. 43, s. 74-75.
• VÂSIFÎ, Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî (1349), Bedâyi’u’l-vekâyi’, (nşr. A. Boldirev), Cild-i evvel, Çâp-i divvom, Çâphâne-i zer.
• VÂSIFÎ, Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî (1350), Bedâyi’u’l-vekâyi’, (nşr. A. Boldirev), Cild-i divvom, Çâp-i divvom, Çâphâne-i zer.
• WAARDENBURG, Jacques (2004), “Mesîh” mad., DİA, c. 29, s. 306-309.
• YILMAZ, Mehmet (2013), Kültürümüzde Ayet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük), İstanbul: Kesit Yay.
• Yüce Kur’an ve Açıklamalı – Yorumlu Meâli (2016), hzr. Abdülkadir Şener – M. Cemal Sofuoğlu – Mustafa Yıldırım, 5. baskı, İzmir.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir
• https://lugatim.com/
• https://otukensozluk.com/
• https://vajehyab.com/