1600-1923 YILLARI ARASI YABANCILAR İÇİN YAZILMIŞ DİL VE EDEBİYAT KİTAPLARINDA GEÇEN DÎVÂN EDEBİYATI ŞAİRLERİ

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 34, 45 - 87, 30.06.2025

Sevim Önder , Osman Ataş , Elif Özcan Uğur , Nurullah Arvas , Gamzegül Çıtak

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1633369

Öz

İstanbul’un fethedilmesiyle Osmanlı bir imparatorluğa dönüşmüş ve bu durum Türk dilinin, edebiyatının ve kültürünün farklı bölgelere yayılması ile sonuçlanmıştır. Bu genişleme yabancıların Türkler ile etkileşim kurma ihtiyacını artırarak Türk dili, edebiyatı ve kültürü üzerine materyaller geliştirilmesini ve bu alanda uzmanlar yetiştirilmesini sağlamıştır. Venedik, Fransa, Avusturya ve Rusya gibi ülkelerin büyükelçileri, yetkilileri, askerleri ve tercümanları için Türkçe öğretmek amacıyla dil okulları kurulmuştur. Bu okulların ihtiyaçlarını karşılamak üzere kitaplar hazırlanmasının yanında ayrıca gezginler, savaş esirleri, diplomatlar ve din adamları tarafından Türkçe derlemeler, gramerler ve sözlükler yazılmıştır.
Bu çalışma 17. yüzyıldan Cumhuriyet dönemine kadar (1600-1923) ana dili Türkçe olmayanlar için hazırlanan Türk dili, edebiyatı ve kültürü kitaplarını incelemektedir. Bu kitaplarda bulunan metinlerin türleri, yazarları, içerikleri, tarihleri ve kopyaları arasındaki farklılıklar ile yazılma amaçları belirlenirken incelenen eserlerde tespit edilen metinlerin Türk kültürünün aktarımındaki rolü de araştırılmaktadır. Bu makalede Yûnus Emre, Süleyman Çelebi ve Yazıcıoğlu Mehmed gibi sade Türkçe ile yazan şairlerin yanı sıra Bâkî, Fuzûlî, Nef'î ve Nâbî gibi yüksek Türkçe ile yazan Dîvân şairlerine ait toplam 33 şiire yer verilmiştir. Yapılan inceleme genellikle sosyal yaşamdan uzak olduğu düşünülen Dîvân edebiyatı metinlerinin yabancıların Türk dili, edebiyatı ve kültürü ediniminde önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dil ve edebiyat edinimi, Türkçe çalışmaları, Osmanlı araştırmaları, Türk dili ve edebiyatı, kültür aktarımı

Destekleyen Kurum

Yıldız Teknik Üniversitesi

Proje Numarası

SBA-2022-5047

Teşekkür

Bu makale Yıldız Teknik Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi bünyesinde hazırlanmakta olan SBA-2022-5047 numaralı "Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Yazılan Türk Dili ve Edebiyatı Kitaplarının Kültür Aktarımı Bağlamında Değerlendirilmesi (1600-1923 Yılları Arası)" adlı proje çerçevesinde hazırlanmıştır.

Kaynakça

• AĞILDERE, Suna Timur (2010). “XVIII. Yüzyıl Avrupa’sında Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminin Önemi: Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul Fransız Dil Oğlanları Okulu (1699-1873)”. Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 5(3). 693-704.
• AK, Coşkun. “Rûhî-yi Bağdâdî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/205-206. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• AK, Coşkun. “Süleyman I”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/74-75. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• AKDOĞAN, Yaşar (2019) (Haz.). İskendernâme. İstanbul: Türki̇ye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• AKKUŞ, Metin. “Nef’î”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/523-525. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• AKKUŞ, Metin (2018) (Haz.). Nefi Divanı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. AKSOYAK, İsmail Hakkı (2020). “Vâsıf, Osman Bey”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vasif-vasif-osman-bey (Alıntı tarihi: 08.09.2024)
• AKÜN, Ömer Faruk. “Divan Edebiyatı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 9/389-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• APİKYAN, Mihran (1886). Chashak Ōsmanean Gragitutʻean (Mezak-i Edebiyyat-ı Osmaniyye). İstanbul: Matbaa-i Nişan Berberyan.
• ATAŞ, Osman - Sevim Yılmaz Önder (2022). “Mirza Kazım Bey’in ‘Türk-Tatar Dilinin Umumi Grameri’ adlı eseri ve Julius Theodor Zenker’in Almancaya çevirisi”. Yıldız Teknik Üniversitesi 9. YSBK Bildiri Özetleri. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin (2019). “İbn Kemâl’in Yavuz Mersiyesi ve Tahir Olgun’un Şerhi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 40. 417-450.
• AYPAY, İrfan (1992). Nahifî Süleyman Efendi (Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanın Tenkitli Metni) C. 1-2. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• BATUR, Atilla. “Sürûrî, Seyyid Osman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/172-173. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• BESSE, Jean Charles (1829). Abrégé de la Grammaire Turque. Budapeşte: Otho Wigand.
• BEYHAN, Esra (2021). Enderunlu Fâzıl Divanı (Metin-İnceleme). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi.
• BİLKAN, Ali Fuat (1997) (Haz.). Nâbî Dîvanı 1-2. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed. “Bâkî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 4/537-540. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (2018) (Haz.). Muhammediye, Yazıcıoğlu Mehmed. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ÇİÇEK, Ali (2020). “Artin Hindoğlu’nun Grammaire de la Langue Turque İsimli Eseri Üzerine bir Dil İncelemesi”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13(2). 199-210.
• DAVIDS, Arthur Lumley (1832). A Grammar of the Turkish Language. Londra: Parbury & Allen.
• DİLAÇAR, Agop (1971). “1612’de Avrupa’da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerinin Özellikleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 18. 197-210.
• EMECEN, Feridun. “Süleyman I”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/62-74. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• EMİROĞLU, Öztürk (2016). “Polonya’da Türkçe Öğretiminin Tarihi Gelişimi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 64(2). 203-214.
• ENGİN, Sedat (2006). Cem Sultan’ın Türkçe Divanı’nın Tahlili. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• ERKAL, Abdulkadir (2021). “Nâbî, Yûsuf Nâbî Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nabi-yusuf-nabi-efendi (Alıntı tarihi: 07.09.2024)
• ERKAN, Pınar (2001). Tanzimat’tan Günümüze İstanbul/Kadıköy ve Üsküdar’daki Yabancı Okullar ve Azınlık Okulları. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• ERSOYLU, Halil (1981). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜMÜŞ, Nevin (2021). “Sâmî, Abddurahman Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sami-abdurrahman-pasa (Alıntı Tarihi: 15.10.2024)
• GÜREL, Rahşan (1999). Enderunlu Vâsıf Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2003). Şair ve Patron Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
• JACOB, Georg (1916). Hilfsbuch für Vorlesungen Über das Osmanisch-Türkische I. Berlin: Maner & Müller.
• KAPICI, Özhan (2014), “18. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Rus Hariciyesinde Turkologiya, Osmanistika ve Oryantalistika”, Toplumsal Tarih 247, 74-85.
• KAPLAN, Mahmut (2015) (Haz.). Hayriyye-i Nâbî (İnceleme-Metin). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• KARAHAN, Leylâ (2010). “Edebî Kültürün Aktarılmasında Gramer Kitaplarının Rolü”, II. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi. İzmir.
• KAYA, Bayram Ali. “Taşlıcalı Yahyâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 40/156-157. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• KAYAOKAY, İlyas (2018). “Yabancılara Türkçe Öğretiminde Divan Şiirinden Faydalanmak: Arthur Lumley Davids’in ‘A Grammar of the Turkish Language Örneği”. Eurasian Academy of Sciences Social Sciences Journal 21. 19-40.
• KAZIM-BEY, Aleksandr Mirza (1846). Obshchaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazyka. Kazan: Kazan İlimler Akademisi.
• KEMİKLİ, Bilal (2000). “Hâşimî Kitaplığında Türkçe Bir Cönk”. Milli Folklor Dergisi 48. 27-36.
• KESİK, Beyhan (2022), Abdurrahmân Sâmî Paşa ve Şiirleri [Dîvânçesi], Ankara: İKSAD Yayınları.
• KILIÇ, Filiz (2014). “Şâhî, Şehzâde Bayezid”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sahi-sehzade-bayezid (Erişim tarihi: 08.09.2024).
• KILIÇ, Filiz (2018) (Haz.). Şâhî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• KILINÇ, Abdülhakim (2021) (Haz.). Fuzûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• KONSTANTİNİDİS, Aleksandros (1874). Othomaniki Grammatiki. İstanbul: Typois Voutyras.
• Kúnos, Ignácz (1905). Janua Linguae Ottomanicae: Oszmán-Török Nyelvkönyv - Nyelvtan, Szótár, Olvasmányok (Mecmu'â-i Lisân-ı Osmâni). Budapeşte: A Keleti Kereskedelmi Akadémia.
• KUT, Günay. “Ahmedî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/165-167. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• KUT, Günay. “Cem Sultan”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7/284-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• KÜÇÜK, Sabahattin. “Enderunlu Fâzıl”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 11/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• KÖKSAL, M. Fatih - Rıfat Kütük (2022). “Vesliteü’n-Necat’ın En Eski Nüshası ve Süleyman Çelebi’nin Bilinmeyen Şiirleri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 28. 393-430.
• MACİT, Muhsin (2020). “Fuzûlî”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fuzuli-mdbir (Alıntı tarihi: 09.09.2024).
• MENGİ, Mine. “Mesîhî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/312-313. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• MENGİ, Mine (2020) (Haz.). Mesîhî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• MUTLU, Şamil (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• NİZAM, Elif Ayan (2012). “Sürûrî'nin Hezliyyât’ının ‘Tevârih’ Bölümünden Tarihî Yansımalar”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi II. 67-86.
• ÖNDER, Sevim Yılmaz (2016). “Mübadele ile yaşayan Türkçe”. Mübadil kentler: Anılar ve Belgeler. İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı Yayınları, 64-80.
• ÖZTOPRAK, Nihat (2014). “Rûhî, Bağdatlı”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ruhi-bagdatli (Alıntı tarihi: 20.10.2024)
• PADEM, Serkan (2020). Yabancı Okullar Eğitim Programlarının 1820-1938 Yılları Arasında Türk Eğitim Sistemine ve Toplumsal Yaşama Etkileri. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi.
• PEKOLCAY, A. Necla (1992). Mevlid (Vesiletü’n-Necat). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• PEKOLCAY, A. Necla. “Mevlid”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/485-486. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• PÉRI, Benedek (2021). “On Altıncı Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatında Merdâne Gazeller ve Belâgat”. Osmanlı Edebî Metinlerinde Teoriden Pratiğe Belâgat. Küre Yayınları.
• PODESTA, Joanne Baptista (1703). Cursus Grammaticalis Linguarum Orientalium: Scilicet Arabicæ, Persicæ et Turcicæ III. Viyana: Typis Leopoldi Voigt, Universit. Typogr.
• PROCHÁZKA-EISL, Gisela (2010, 27 Mayıs). “Viyana Üniversitesinde Türkçe Öğretimi: Dünü - Bugünü - Yarını”, III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. Hacettepe Üniversitesi. 681-688.
• SARAÇ, M. Yekta (2020). “İbn Kemâl, Kemâlpaşa-zâde”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ibn-kemal
• ŞAKİROĞLU, H. Mahmut. “Cem Sultan”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 7/283-284. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• TARLAN, Ali Nihad (1985). Fuzûlî Divanı Şerhi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• TATCI, Mustafa (2012). Yunus Emre: Divan-ı İlahiyat. İstanbul: Kapı Yayınları.
• TATCI, Mustafa. “Yûnus Emre”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/600-606. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• TATCI, Mustafa (2023). Yûnus Emre Hayatı ve Dîvânı. İstanbul: H Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1972) (Haz.). Yunus Emre Divanı (1972). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1990) (Haz.). Süleyman Çelebi. Mevlid (Vesîlet-ün-Necat). İstanbul: MEB Yayınları.
• TURAN, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/238-240. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• TUTSAK, Sadiye (1996). İzmir’de Eğitim ve Eğitimciler. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• UĞUR, Abdullah (2019). Yazıcıoğlu Ahmed Bīcān and his Envārü’l-Āşıkīn (Introduction and critical edition). Part I. Cemal Kafadar, Gönül A. Tekin (eds.). Sources of Oriental Languages and Literatures (SOLL) 140. Massachusetts: Harvard University.
• USLU, Ahmet (2007). Sürûrî-i Müverrih’in Manzum Tarihleri (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin 51-250). Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• UZUN, Mustafa İsmet. “Nahifî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32, 297-299. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• WELLS, Charles (1891). The Literature of the Turks: A Turkish Chrestomathy. Londra: Bernard Quaritch.
• YAVUZ, Kemal - Orhan Yavuz (2016) (Haz.). Muhibbî Dîvanı 1-2. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.