HÜSEYNİ MAKAMINDA BESTELENMİŞ TASAVVUFİ ŞİİRLERİN BİLİŞSEL ŞİİRBİLİM KURAMINA GÖRE İNCELENMESİ: ŞEYH GALİP VE ŞEMSEDDİN SİVASÎ ÖRNEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 34, 557 - 568, 30.06.2025

Necmiye Özbek Arslan

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1672275

Öz

Allah’a duyulan sevginin ve kavuşma isteğinin ön plana çıkarıldığı tasavvufi şiirler bestelenirken, “Hangi musiki makamı hangi duyguyu daha iyi yansıtır hangi durumda daha çok etkiler?” sorusu, ilgili makamın belirlenmesinde temel nokta olmuştur. Hüseynî makamının; melankolik yapısı, ağır seyri ve taşıdığı duygusal derinliklerle bu hususta öne çıktığı görülmektedir. Türk musikisinin birleşik makamlarından olan hüseynî makamının segâh makamını haiz olması da bu makamın inişli-çıkışlı bir söyleyiş özelliği göstermesinde etkilidir. Zira segâh makamının armonik yapısı hüseynî makamına gizemli ve derin bir hissiyat katmıştır. Dolayısıyla hüseynî makamı özellikle dinî musikideki ilahilerde, naatlarda, kasidelerde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. İlahi aşkın anlatımı, Allah’a kavuşma iştiyakı, peygambere duyulan aşkın özlem gibi tasavvufi temaları işleyen manzum eserler için ideal bir zemin sunar.
Bu makalede iki ayrı yüzyılda yaşamış ve şairliklerinin yanında mutasavvıf kimlikleriyle okuyanı etkilemiş, özellikle tekke- tasavvuf çevrelerinde bestelenmiş şiirleriyle sık sık meşk edilen iki şair örneklem olarak seçilmiştir. Bunlardan ilki 16. yüzyılın ünlü mutasavvıf şairi Şemseddin Sivasî’nin “Vâsıl olmaz kimse Hakk’a cümleden dûr olmadan” mısrasıyla başlayan nutk-ı şerifi, diğeri ise 18. yüzyılın ve Divan şiirin zirve şairleri arasında sayabileceğimiz Şeyh Galip’in hüseynî makamında bestelenmiş “Tedbirini terk eyle takdir Hüdânındır” mısrasıyla başlayan nutk-ı şerifidir.
Bilişsel şiirbilim açısından bakıldığında hüseynî makamının ezgisel yapısının, dinleyicinin zihinsel şemalarını harekete geçiren mikrotonal geçişleri ve yavaş tempolu seyrinin, söz konusu nutukların yalnız estetik bir değer taşımadığını ve aynı zamanda dinleyicinin duygu dünyasındaki anlam inşa etme süreçlerini desteklediği de görülmüştür. Bu çalışmada hüseynî makamının bahsi geçen nutk-ı şeriflerdeki manevi hazza dair söyleminin bilişsel şiirbilim kuramına göre etkisi üzerinde durulacak, söz konusu eserlerin hem müzikal hem de şiirsel yapısının dinleyicinin bilişsel ve duyuşsal tepkilerini nasıl şekillendirdiği hususuna değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hüseyni, tasavvuf, şiirbilim, Şeyh Galip, Sivasî

Kaynakça

• Agiş, Fazıla Derya (2017). “Lina Kohen Albukrek’in “Hanuka” Şiirine Bilişsel Şiirbilimsel Bir Yaklaşım”, Söylem Filoloji Dergisi. Yıl:2 sayı:3: 75-85.
• Alkım Arı, Fikriye (2021). “Bilişsel Şemalar ve Bağlanma”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi”, 11(4), 1823-1834.
• Arsal, Leyla (2023). Bakışın Serüveni Şiir& Dil ve Bilişsel Yazınbilim. İstanbul: Ebabil Yayınları.
• Aydın, İbrahim Hakkı (2022). “Kenz-i Mahfî”. TDV İslam Ansiklopedisi.c.25.s.258-259.Ankara: TDV Yayınları.
• Bozkurt, Kenan (2022). Fuzûlî’de Güzellik Tasavvuru. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları.
• Budak, Serdar (2023). “Türk Müziği Makamlarının Sağlık Üzerindeki Etkisi: Tarihsel Bir Genel Bakış”. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi Volume/Cilt: 9 No/Sayı: 2 (2023) 20-29.
• Büyükkantarcıoğlu, Nalan (2016). “Metinden Zihinlere Yolculuk: Bilişsel Dilbilim / Bilişsel Şiirbilim Bağlamında Deneysel Bir Çalışma.” S. Büyükkantarcıoğlu, I. Özyıldırım ve E. Yarar (Ed.), Prof. Dr. Ahmet Kocaman’a Armağan: Dilbilime Adanmış Bir Yaşam, (ss.111-128). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Düzdemir, Şule; Can, Özge (2022). “Bilişsel Şiirbilim Bakış Açısından Duygu Etkilerinde Bakışımsız Tekçil-Bütüncül İlişki.” Çukurova Araştırmaları, 8(2), 256-280.
• Kadıoğlu, İdris (2008). Niyazi Mısrî’nin Tevhîdindeki Tasavvufi Kelime Örüntüsülünün Yorumu ve Şiirin Tahlili, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi. C.7.s.41: 152-170.
• Kandemir, Ruhi (1987). “Türk Musikisinde Kullanılan Makamların Tesirleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29, sy. 1-4 (Eylül 1987): 361-76.
• Kantemiroğlu, Dimitri (1976–1977). Kitâb-ı İlmü’l Mûsikî Alâ Vechi’l- Hurûfat, (Tıpkıbasım-Transkripsiyon- Tercüme: Yalçın Tura) İstanbul: Tura Yayınları.
• Lüleci, Murat (2010). “Bilişsel Dilbilim, Şiirin Bilişsel Söylemi ve Sisler Bulvarı’nda Bilişsel Etkinleştirme.” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/4 Fall .479-501.
• Okcu , Naci (2011). Şeyh Gâlib Dîvânı. Hayatı. Edebî Kişiliği. Eserleri. Şiirlerinin Umumi Tahlili. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Poyraz, Yakup (2014). Fenâfillâh Mertebesinden Bekâbillâh Makamına Mevlânâ’da İlahî Aşk, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9, ss. 871-895.
• Savaşçın, Zeynep (2023). “Hartmut Rosa’nın Düşüncesinde Rezonans, Yabancılaşma, Yurttaşlık”. Kilikya Felsefe Dergisi, c.2, ss.19-135.
• Süer, Fatih Ramazan (2015). Şemseddîn Sivâsî Dîvânı (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, Nihat; Bozkurt, Kenan (2023). “Mekân, İnsan ve Edebiyat”, Batman Akademi Dergisi. C. 7, / S.2. ss. 238-259.
• Uludağ, Süleyman (1994). “Devran”, TDV İslam Ansiklopedisi.c.9.s.248-249.İstanbul: TDV Yayınları. (URL1) Şimşek, Selami (2006). “Felsefî ve Tasavvufî Düşünce Perspektifinden Mekân Kavramı Üzerine Bir İnceleme”, Ayvakti Dergisi. https://ayvakti.net/?p=9292.